Ο Ι. Ν. Μεταμορφώσεως Σωτήρος, στον Ελαιώνα των Μεγάρων, γνωστός στην τοπική κοινωνία ως «Χριστός», είναι ο σημαντικότερος και καλύτερα διατηρούμενος βυζαντινός ναός στην ευρύτερη περιοχή της πόλης των Μεγάρων.



Την άνοιξη του 1676, δύο περιηγητές, οι Jacob Spon και George Wheler, έφτασαν στα Μέγαρα και περιηγήθηκαν στα μνημεία της περιοχής. Όπως αναφέρουν: «Πήραμε τα άλογά μας και πήγαμε τρία-τέσσερα μίλια προς βορρά, σε μία ερειπωμένη πόλη που ονομάζεται Παλαιοχωριό, όπου είδαμε έξι ή επτά εκκλησίες, κτισμένες όπως διεπίστωσα από ερείπια κάποιων αρχαιότερων κτηρίων. Εκεί μέσα βρήκαμε αρχαίες επιγραφές?». Η μία επιγραφή ήταν γραμμένη στα ελληνικά και η άλλη στα λατινικά. Από το ελληνικό κείμενο συμπεραίνουν ότι το Παλιοχωριό ήταν η αρχαία πόλη Ρους που αναφέρει ο Παυσανίας, ενώ το λατινικό κείμενο είναι χαραγμένο σε μία ημικυκλική μαρμάρινη πλάκα, η οποία σε δεύτερη χρήση αποτέλεσε την Αγία Τράπεζα του ναού.



Ο ναός ανήκει στον τύπο του απλού τετρακιόνιου σταυροειδούς εγγεγραμμένου, με οκταγωνικό τρούλο αθηναϊκού τύπου (οκταγωνικός, με οκτώ μονόλοβα ανοίγματα και πώρινους κιονίσκους στις ακμές) και χρονολογείται στο 12ου αιώνα μ. Χ.. Έχει διαστάσεις 8,40 Χ 7,80 μ. και ύψος 5,70 μ., χωρίς τον τρούλο. Στα ανατολικά φέρει τρίπλευρη εξωτερικά αψίδα Ιερού και κόγχη Πρόθεσης, ενώ χαρακτηριστική είναι η απουσία κόγχης Διακονικού. Στα δυτικά υπήρχε καμαροσκεπής νάρθηκας, εγκάρσιος προς τον άξονα Α-Δ, από τον οποίο σήμερα σώζονται μόνο ελάχιστα λείψανα της θεμελίωσης και η γένεση της καμάρας στην εξωτερική όψη του δυτικού τοίχου.



Η τοιχοποιία ακολουθεί το ισόδομο σύστημα, χωρίς να είναι αυστηρά κανονική, με κύριο υλικό τον εγχώριο κογχυλιάτη λίθο σε οριζόντιες στρώσεις, μεταξύ των οποίων παρεμβάλλονται κατά τόπους μικρές πλίνθοι, όπως και στους κάθετους αρμούς. Οι γωνίες του κτηρίου ενισχύονται με μεγάλους λίθους και μαρμάρινα αρχιτεκτονικά μέλη σε δεύτερη χρήση.



Ο οκταγωνικός τρούλος είναι κατασκευασμένος από ισόδομα τοποθετημένους λαξευμένους λίθους, με οκτώ πώρινους κιονίσκους στις κάθετες ακμές των πλευρών, οι οποίοι στο άνω τμήμα συνδέονται με πώρινο λοξότμητο τοξωτό γείσο, διαμορφώνοντας κυματοειδή την απόληξη της κεραμοσκεπής. Στις ενώσεις των τοξοτών γείσων υπήρχαν λίθινες υδρορροές, από τις οποίες σήμερα σώζονται μόνο τέσσερις. Και στις οκτώ πλευρές του τρούλου ανοίγονται μακρόστενα μονόλοβα παράθυρα, τα οποία και διασφαλίζουν το φωτισμό του εσωτερικού του ναού.



Η είσοδος στο εσωτερικό γίνεται από δύο θύρες, εκ των οποίων μία στα δυτικά, η οποία έγινε εξωτερική μετά την κατακρήμνιση του νάρθηκα, και μία στα νότια, που αποτελεί και την κύρια είσοδο στο ναό.



Το εσωτερικό του ναού είναι κατάγραφο με αξιόλογες τοιχογραφίες που χρονολογούνται στα μέσα του 13ου αι., έργο άγνωστου τοπικού εργαστηρίου.

Στον τρούλο εικονίζεται ο Παντοκράτορας ένθρονος και χαμηλότερα η Θεοτόκος δυτικά, ο Άγιος Ιωάννης Πρόδρομος ανατολικά και δύο στηθαίοι Αρχάγγελοι βόρεια και νότια, σε μετάλλια, μεταξύ των οποίων παρεμβάλλονται τέσσερις σεβίζοντες άγγελοι, ενώ στα σφαιρικά τρίγωνα σώζονται κατάλοιπα παραστάσεων των τεσσάρων Ευαγγελιστών.

Στο τεταρτοσφαίριο της αψίδας του Ιερού εικονίζεται η Πλατυτέρα και στον ημικύλινδρο τέσσερις Ιεράρχες, στην Πρόθεση (βόρειο διάχωρο Ιερού) παριστάνεται ο Ιησούς Εμμανουήλ στην καμάρα, η Φιλοξενία του Αβραάμ στο βόρειο τοίχο και η Θυσία του Αβραάμ στον ανατολικό τοίχο, ενώ στο Διακονικό (νότιο διάχωρο Ιερού) σκηνές από τη ζωή του Αγ. Νικολάου.

Το νοτιοδυτικό διαμέρισμα είναι αφιερωμένο στον κύκλο του Πάθους του Χριστού, το βορειοδυτικό στο Μαρτύριο του Αγ. Γεωργίου, ενώ στις υπόλοιπες επιφάνειες εικονίζονται ευαγγελικές σκηνές και Άγιοι.

Τέλος, ελάχιστα κατάλοιπα τοιχογραφιών σώζονται στη δυτική, εξωτερική όψη του ναού, οι οποίες κοσμούσαν τον κατεστραμμένο σήμερα νάρθηκα.



Ο ναός αναστηλώθηκε πρόσφατα, μαζί με τον Ι. Ν. Αγ. Αθανασίου και μερικώς τον Ι. Ν. Αγ. Γεωργίου του Τροπαιοφόρου, με χρηματοδότηση του ΕΣΠΑ 2007-2013, από τη Διεύθυνση Αναστήλωσης Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μνημείων.