Η Μονή Βατοπεδίου κτίστηκε στο β΄ μισό του 10ου αι. από τρεις μοναχούς τον Αθανάσιο, τον Νικόλαο και τον Αντώνιο, οι οποίοι κατάγονταν από την Αδριανούπολη και χρημάτισαν μαθητές του Αγίου Αθανασίου της Λαύρας. Κτήρια κτίστηκαν σε όλες τις εποχές μέχρι και το 19ο αι.

Πρόκειται για ένα μεγάλο μνημειακό σύνολο που περικλείεται από υψηλό τείχος και κτήρια οργανωμένα σε σχήμα τριγώνου. Μέσα στην ευρύτερη αυλή βρίσκεται ο κεντρικός ναός (Ευαγγελισμός της Θεοτόκου), η σταυρόσχημη τράπεζα και πολλά παρεκκλήσια, με κυριότερο αυτό της Αγίας Ζώνης. Στον κεντρικό ναό σώζονται τα μοναδικά εντοίχεια ψηφιδωτά που υπάρχουν στο Άγιον Όρος, ενώ οι τοιχογραφίες του, ζωγραφισμένες στα 1312, αποτελούν ένα από τα σημαντικότερα μνημειακά σύνολα της παλαιολόγειας αναγέννησης. Τμήματα των τοιχογραφιών αυτών αποδίδονται στο εργαστήριο του φημισμένου ζωγράφου Μανουήλ Πανσέληνου από τη Θεσσαλονίκη.

Η μονή κατοικείται σήμερα με πάνω από 50 μοναχούς και αυτή την περίοδο βρίσκεται σε μεγάλο οικοδομικό οργασμό προκειμένου να αναστηλωθούν τα μεγάλα κτήρια.

Εκτός από τις τοιχογραφίες και τα ψηφιδωτά, η μονή διαθέτει μεγάλο αριθμό φορητών εικόνων, χειρογράφων και ιερών σκευών μοναδικής αξίας. Είναι ανοικτή για όλους τους επιστήμονες του κόσμου σε όλους τους τομείς, εφόσον βέβαια υπάρξει πρώτα συνεννόηση με τη μονή και τη 10η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων.