Η Μονή Κουτλουμουσίου είναι ένα κτηριακό συγκρότητα ορθογώνιου σχήματος με σχετικά ευρύχωρη αυλή, στο κέντρο της οποίας υψώνεται ο καθολικός ναός (Μεταμόρφωση του Σωτήρος). Η Τράπεζα κτίστηκε στις μέρες μας (1995), ενώ ο μικρός ναός -κτίσμα του 16ου αι.- καλύπτεται με πέντε τρούλους και διαθέτει υαλόφρακτο εξωνάρθηκα.

Η αρχική μονή χρονολογείται πριν το 12ο αι., αλλά στο 14ο αι. ο ηγούμενος Χαρίτων από την Ίμβρο φρόντισε για την ανάπτυξη της Μονής Κουτλουμουσίου. Μεγάλες πυρκαγιές, αλλά και κατολισθήσεις δημιούργησαν τεράστια προβλήματα σε όλη τη διάρκεια της ζωής της μονής.

Εκτός από τις τοιχογραφίες του καθολικού, που χρονολογούνται στα μέσα του 16ου αι., η μονή διαθέτει περισσότερα από 600 χειρόγραφα, απλά και εικονογραφημένα. Διαθέτει επίσης σπουδαίο ιστορικό αρχείο και μεγάλο αριθμό παλαιών εντύπων βιβλίων.

Η μονή κατοικείται από πολυάριθμη αδελφότητα που αγωνίζεται να αποκαταστήσει τη σωστή λειτουργία, μετά την πυρκαγιά του 1981, παράλληλα με τη φιλοξενία και την εξυπηρέτηση των προσκυνητών.