Σε ένα από τα νεκροταφεία της αρχαίας Καλυδώνας, έξω από τη νοτιοδυτική πύλη της πόλης, έχει αποκαλυφθεί από την δεκαετία του 1920 ταφικό μνημείο, γνωστό ως Ηρώο της Καλυδώνας. Τα ηρώα στην αρχαιότητα ήταν ταφικά μνημεία αφηρωισμένων προσώπων που μετά το θάνατό τους ελάμβαναν ιδιαίτερες τιμές και λατρεύονταν ως ήρωες. Στην περίπτωση της Καλυδώνας το πρόσωπο αυτό ήταν κάποιος Λέων που έφερε τον τίτλο «Νέος Ηρακλής», ο οποίος έκτισε το μνημείο για τον εαυτό του γύρω στο 100 π.Χ., όπως αποδεικνύουν επιγραφές που βρέθηκαν στο κύριο δωμάτιο του κτηρίου. Το Ηρώο είναι γνωστό και ως Λεόντειο.



Οι ερευνητές θεωρούν το Λέοντα πρόγονο μίας σημαντικής οικογένειας της Καλυδώνας, στον οποίον οι απόγονοί του έκαναν αφιερώσεις. Ο τίτλος «Νέος Ηρακλής» δεν πρέπει να προκαλεί έκπληξη, γιατί συναντάμε ανάλογα παραδείγματα χρήσης τοπικών μυθολογικών παραδόσεων για την ηρωοποίηση επιφανών ατόμων ήδη από τον 3ο αι. π.Χ. Η Ελληνιστική και Ρωμαϊκή εποχή ανακαλύπτει και πάλι μία παράδοση που ήταν παλιά: οι επιφανείς πολίτες των πόλεων γίνονται ήρωες που εξελίσσονται σε πρωταγωνιστές της μυθολογίας και της ιστορίας. Το Λεόντειο δεν ήταν το μοναδικό ταφικό μνημείο που περιελάμβανε το νεκροταφείο της πόλης είναι όμως, το πιο εντυπωσιακό που έχει ανασκαφεί.



Το μνημείο αποτελεί ένα ασυνήθιστο κτήριο που μοιάζει περισσότερο με παλαίστρα, παρά με Ηρώο. Η κάτοψή του ήταν σχεδόν τετράγωνη με μεγάλη αυλή στο κέντρο που περιβαλλόταν από εικοσιοκτώ κίονες. Εδώ ελάμβαναν χώρα αθλητικοί αγώνες ή άλλες εκδηλώσεις στο πλαίσιο των λατρευτικών τελετών. Πιθανόν περιμετρικά της αυλής αναπτύσσονταν χώροι - μικρά δωμάτια στη δυτική, ανατολική και νότια εσωτερική πλευρά. Η κύρια είσοδος αποτελείτο από ένα προστώο που βρισκόταν στη βόρεια πλευρά του. Στο υπόγειο ενός εκ των δωματίων της βόρειας πλευράς υπήρχε τάφος - κρύπτη που αποτελούσε τον πιο σημαντικό χώρο.



Ο υπόγειος ταφικός θάλαμος περιείχε δύο μαρμάρινες σαρκοφάγους σε μορφή κλινών με μαρμάρινα προσκεφάλια για τους νεκρούς, δείγμα του νατουραλισμού που κυριαρχούσε κατά την Ύστερη Ελληνιστική περίοδο. Οι σαρκοφάγοι, οι οποίες έχουν υποστεί καταστροφές από αρχαιοκάπηλους, διατηρούν την ανάγλυφη διακόσμηση κατά μίμηση χάλκινων και ξύλινων προτύπων. Ενδεχομένως, ο τάφος αυτός αποτέλεσε τον πυρήνα, γύρω από τον οποίο αναπτύχθηκε ολόκληρη η κατασκευή. Το νεκρικό θάλαμο του υπογείου τάφου έφραζε μαρμάρινη θύρα, η οποία ήταν απομίμηση ξύλινης με μεταλλικά διακοσμητικά στοιχεία (σειρές από διακοσμητικές εφηλίδες).



Ακριβώς επάνω από την ταφική κρύπτη υπήρχε η μεγαλύτερη αίθουσα του Ηρώου, η οποία είχε σχήμα ταυ (Τ) και φιλοξενούσε τις λατρευτικές τελετουργίες. Σε αυτήν την αίθουσα βρέθηκαν έντεκα μαρμάρινα μετάλλια που περιέκλειαν γλυπτές προτομές των θεών και ηρώων που λατρεύονταν στην Καλυδώνα και κοσμούσαν τους τοίχους του δωματίου. Ανάμεσα στις μορφές αυτές έχει αναγνωριστεί ο ήρωας Μελέαγρος, καθώς επίσης και ο Ηρακλής, ο Δίας, η Αφροδίτη και ο Έρωτας. Τα γλυπτά αυτά, καθώς και η θύρα του ταφικού θαλάμου εκτίθενται σήμερα στο Παπαστράτειο Αρχαιολογικό Μουσείο του Αγρινίου.



Ως προς την ιστορία της ανασκαφικής έρευνας, σημειώνεται ότι ήδη από το 1925 ο Κ. Ρωμαίος αναγνώρισε τη σπουδαιότητα του Ηρώου, το οποίο ερευνήθηκε πλήρως μέσα στα επόμενα χρόνια. Το 1926 οι έρευνες συνεχίστηκαν σε συνεργασία με τον επιστημονικό διευθυντή της Γλυπτοθήκης Ny Carlsberg της Κοπεγχάγης, Fr. Poulsen, και με δαπάνες του ιδρύματος της Δανίας Rask-Oersted Fondation. Το 1932 ερευνάται κυρίως το Ηρώο και συμμετέχει στην έρευνα και ο E. Dyggve. Το 1934 εκδίδεται ο τόμος «Das Heroon von Kalydon» από τους Ρωμαίο, Poulsen και Dyggve. Από το έτος 2011 είναι σε εξέλιξη το έργο «Προστασία του Ηρώου Καλυδώνας», το οποίο υλοποιείται στο πλαίσιο του επιχειρησιακού προγράμματος «Δυτική Ελλάδα - Πελοπόννησος - Ιόνιοι Νήσοι».