Θέση, Πολεοδομική και αρχιτεκτονική μορφή

Η εικόνα που έχει σχηματιστεί για την Πρώιμη Εποχή του Χαλκού στις Κυκλαδες βασίζεται κυρίως σε νεκροταφεία-τα περισσότερα από τα οποία βρέθηκαν συλημένα- και στα εντυπωσιακά ευρήματα τους προϊόντα αρχαιοκαπηλείας και περισσότερα. Οι Πρωτοκυκλαδικοί οικισμοί που έτυχε να επισημανθούν είναι πολύ λίγοι και διατηρούνται πενιχρά. Η συστηματική λοιπόν ανασκαφή του Σκάρκου, ενός οικισμού με έκταση 11 στρεμμάτων περίπου σε εξαιρετική κατάσταση διατήρησης (ύψος τοίχων 3 και 4μ, διώροφα οικοδομήματα), όχι μόνον καλύπτει ένα μεγάλο κενό γνώσης που υπήρχε στην κυκλαδική προϊστορία, όσον αφορά στους οικισμούς, αλλά και διαφωτίζει τις κοινωνικό-οικονομικές συνθήκες που επικράτουσαν στα νησιά των Κυκλάδων κατά την Πρώιμη εποχή του Χαλκού.

Η γεωγραφική θέση του οικισμού είναι προνομιούχος. Ο λόφος του Σκάρκου βρίσκεται στο μέσον της δυτικής πλευράς της Ίου, απέναντι από τη Σίκινο, όπου συνυπάρχουν ένα από τα μεγαλύτερα φυσικά λιμάνια των Κυκλάδων και οι μεγαλύτερες καλλιεργήσιμες εκτάσεις της Ίου, ο Επάνω και ο Κάτω Κάμπος.

Με την ανασκαφική έρευνα, που άρχισε το 1896 και συνεχίζεται ως σήμερα, αποκαλύφθηκε μια συνοικία στα ανατολικά του λόφου και τμήματα κτιρίων στα δυτικά προς την πλευρά του λιμανιού. Τα κινητά ευρήματα δείχνουν ότι ο οικισμός ήκμασε στα μέσα της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού (Πρωτοκυκλαδική ΙΙ περίοδος, ομάδα Κέρου, Σύρου, 2.700-2.400/2.300π. Χ.).

Ο πολεοδομικός ιστός είναι πυκνός και η πολεοδομική οργάνωση περικεντρική. Ο οικισμός μεγάλωνε με την κατασκευή νέων κτιρίων που προστίθεντο στη συνέχεια των παλαιοτέρων. Με τον τρόπο αυτόν δημιουργούνταν τεράστια κτιριακά συγκροτήματα, ένα είδος οικοδομικών νησίδων, τα κτίρια των οποίων χωρίζονται μεταξύ τους με διπλότοιχους. Ανάμεσα στις νησίδες παρεμβάλλονται δρόμοι πλάτους ως 2μ. και τετράπλευρες πλατείες.

Τα κτίρια έχουν κατά κανόνα ισόγειο και όροφο και διαθέτουν αυλές περιφραγμένες με υψηλούς μανδρότοιχους. Τα ανασκαφικά δεδομένα δείχνουν ότι τα κτίρια που αποκαλύφθηκαν χρησίμευαν ως κατοικίες. Κάθε κτίριο περιλαμβάνει χώρους ειδικών δραστηριοτήτων, όπως χώρους για το μαγείρεμα στα ισόγεια ή τις αυλές και χώρους για την αποθήκευση αγροτικών προϊόντων ή της οικοσκευής, συνήθως στον όροφο.

Κεραμεική

Τα πήλινα σκεύη στον οικισμό του Σκάρκου είναι στην συντριπτική τους πλειονότητα εγχώριας κατασκευής. Ο πηλός της Ίου είναι ερυθρός, χονδροειδής και περιέχει μαρμαρυγία και τρίμματα σχιστολίθου και λευκού μαρμάρου. Υπάρχουν και αγγεία από διαφορετικούς πηλούς, εισιγμένα από άλλες περιοχές του Αιγαίου, που δίνουν πολύτιμες πληροφορίες για τα δίκτυα επικοινωνίας της εποχής.

Τα αγγεία του Σκάρκου είναι χειροποιήτα. Στη βάση τους υπάρχουν συχνά αποτυπώματα ψύλλων, ψάθας ή υφάσματος στα οποία τα άπλωναν για να στεγνώσουν. Μερικά αγγεία φέρουν εγχάρακτα σύμβολα, γνωστά ως σημεία κεραμέως. Τα πήλινα σκεύη που έσπαζαν τα επιδιόρθωναν με μολύβδινους συνδέσμους. Τα κομμάτια των θραυσμάτων αγγείων τα αξιοποιούσαν κατασκευάζοντας από αυτά αποστρογγυλέμενα όστρακα με οπή στο κέντρο που μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν ως βαρίδια ή σφονδύλια.

Το ρεπερτόριο των πήλινων αγγείων είναι πλούσιο. Στα επιτραπέζια σκεύη περιλαμβάνονται η φιάλη με επίπεδη ή δαχτυλιόσχημη βάση η λοπάδα και η πρόχους.

Τα αποθηκευτικά αγγεία απαντούν σε μεγάλη ποικιλία. Εντυπωσιακοί είναι οι μεγάλοι σε μέγεθος ωοειδείς πίθοι που προορίζονταν για την αποθήκευση στερεών προϊόντων. Οι πίθοι αυτοί έχουν κωνικό λαιμό και νεύρωση στο σημείο της ένωσης του με το σώμα. Οι λαβές και η νεύρωση στολίζονται συνήθως με το ίδιο εγχάρακτο κόσμημα που μπορεί να είναι λοξές παράλληλες γραμμές, ιχθυάκανθα ή δικτυωτό. Οι μικρότεροι έχουν ύψος 0,60μ. ενώ οι μεγαλύτεροι 1 ως 0,30μ. Για την αποθήκευση των υγρών προϊόντων χρησιμοποιούνταν οι κυλινδρικοί πίθοι με οπή-προχοή και για τη μεταφορά τους οι αμφορείς. ’λλοι τύπο αποθηκευτικών αγγείων είναι τα ανοικτά κρατηροειδή αγγεία και οι πιθίσκοι. Κυκλικές σχιστοπλάκες χρησίμευαν ως πώματα ή ως βάσεις στήριξης των αποθηκευτικών αγγείων.

Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα εξειδικευμένα σκεύη μαγειρίου. Ένα από τα πιο χαρακτηριστικά είναι η κυκλική φορητή εστία. Βρέθηκαν επίσης τμήματα κρατευτών και περιορισμένος αριθμός κοχλιαρίων.

Ειδώλια

Το πιο χαρακτηριστικό δημιούργημα του πρώιμου κυκλαδικού κόσμου είναι τα ειδώλια που κατασκευάζονταν από λευκό μάρμαρο. Τα πρώιμα αυτά αγαλματίδια αποκτούσαν τη γενική μορφή τους με το πλάσιμο, πολλές φορές όμως λεπτομέρειες τους αποδίδονταν με εγχάραξη και χρώμα (κυανό ή ερυθρό).

Δύο ήταν οι τάσεις της κυκλαδική ειδωλοπλαστικής, η φυσιοκρατκή (ανθρωπόμορφα ειδώλια) και η αφαιρετική (σχηματικά ειδώλια). Κατά την Πρωτοκυκλαδική ΙΙ περίοδο, στην οποία τοποθετείται χρονικά ο οικισμός του Σκάρκου, τα ανθρωπόμορφα ειδώλια απεικονίζουν στην πλειονότητα τους τυποποιημένες γυναικείες μορφές με διπλωμένα χέρια και κλίση του κεφαλιού προς τα πίσω. Τα σχηματικά ειδώλια, στα οποία εντάσσονται και αυτά του Σκάρκου, έχουν ποικίλα σχήματα. Τα κεφάλια ορισμένων είναι παρόμοια στο περίγραμμα και την κλίση προς τα πίσω με τα ανθρωπόμορφα ειδώλια του τύπου με διπλωμένα χέρια.

Από στρωματογραφημένα σύνολα οικισμών, όπως είναι το σύνολο του Σκάρκου, προέρχονται μόνο σχηματικά ειδώλια. Είναι επομένως πιθανό τα ανθρωπόμορφα ειδώλια να προορίζονταν κυρίως για ταφική χρήση.

Εκτός από το μάρμαρο χρησιμοποιηθήκαν κατ’εξαίρεσιν και άλλα υλικά για την κατασκευή των κυκλαδικών ειδωλίων. Τέτοια υλικά είναι τα θαλάσσια όστρεα, το κόκκαλο, το ελεφαντόδοντο, ο πηλός και ο μόλυβδος. Στον οικισμό του Σκάρκου βρέθηκαν ορισμένα από τα σπάνια αυτά δείγματα όπως ένα ειδώλιο κατασκευασμένο από όστρεο τρίτωνα και ένα άλλο κατασκευασμένο από όστρακο αγγείου.

Οικονομία και διατροφή

Η οικονομία στηριζόταν κυρίως στη γεωργία και την κτηνοτροφία. Αρχαιοβοτανικά κατάλοιπα δίκοκκου σιταριού, κριθαριού, φακής, σταφυλιού και σύκου υποδηλώνουν τα είδη των δημητριακών, οσπρίων και φρούτων που πιθανότητα κατανάλωναν οι κάτοικοι του οικισμού. Από τα μέχρι στιγμής κατάλοιπα της αμπέλου και της συκιάς δεν είναι δυνατό να διαπιστωθεί αν πρόκειται για εξημερωμένα ή άγρια φυτά. Αποτυπώματα φύλλων ορισμένων δένδρων σώζονται και στις βάσεις πήλινων αγγείων.

Στο νησί υπήρχαν πολλά αιγοπρόβατα, όπως προκύπτει από το μεγάλο ποσοστό οστών που βρέθηκαν στον οικισμό. Από την μελέτη του οστεολογικού υλικού προκύπτει ότι υπήρχαν επίσης χοίροι σε πολύ μικρότερο ποσοστό, ενώ απουσιάζουν εντελώς τα βοοειδή. Ορισμένα από τα οστά σώζουν ενδεικτικά για τις μεθόδους σφαγιασμού των ζώων. Με την κτηνοτροφία εξασφάλιζαν επίσης εκτός από τα προϊόντα διατροφής και άλλα χρήσιμα υλικά, όπως τα οστά κατασκευάζονταν βελόνες, οπείς, και διάφοροι άλλοι τύπο εργαλείων. Το μαλλί των αιγοπροβάτων χρησιμοποιούσαν για την κατασκευή υφάσματος όπως δείχνουν τα πήλινα σφονδύλια αδραχτιών.Το κυνήγι και η αλιεία έπαιζαν συμπληρωματικό μόνο ρόλο στη διατροφή των κατοίκων του Σκάρκου, αφού τα ποσοστά των οστών των ιχθυών, των πτηνών και των αγρίων ζώων είναι πολύ μικρά. Αντίθετα σημαντικό ρόλο στη διατροφή τους κατείχαν τα μαλάκια. Αναγνωρίσθηκαν ως τώρα εικοσιοχτώ θαλάσσια είδη και τέσσερα χερσαία. Ελάχιστα όστρεα φέρουν ίχνη επέμβασης αιχμηρού εργαλείου. Οι κάτοικοι του Σκάρκου εδειχναν ιδιαίτερη προτίμηση σε είδη που ζουν στην παραλία ζώνη και συλλέγονται εύκολα, όπως οι πεταλίδες (Patella). Δε λείπουν όμως και είδη που ζούν σε μεσαία ή μεγάλα βάθη και για τη συγκέντρωση τους απαιτείται δίχτυ ή βάρκα (Cerithium, Charonia, Spondylus). Στη διατροφή τους περιλαμβάνονταν και χερσαία μαλάκια καθώς και εχινόδερμα (αχινοί).

Λιθοτεχνία

Στο Σκάρκο βρέθηκαν αρκετά ημίεργα και άφθονα πλήρως επεξεργασμένα λίθινα αγγεία και σκεύη που αποδεικνύουν την άσκηση λιθοτεχνίας. Τα υλικά κατασκευής είναι κυρίως το μάρμαρο, ο γνεύσιος και ο σχιστόλιθος, τα τρία πετρώματα που κυριαρχούν στην Ίο, καθώς και οι ποικιλόχρωμοι πωρόλιθοι που απαντούν μόνο στην περιοχή της Ψάθης. Η τυπολογία των λίθινων αντικειμένων είναι πλούσια. Βρέθηκαν λίθινα αγγεία όπως φιάλες και λεκανίδες, σκεύη, όπως τριβεία και τριπτήρες, γουδιά και ύπεροι [63, 77-78 (εικ. 15)], εργαλεία όπως πέλεκεις και σφύρες και ποικίλα άλλα αντικείμενα, στα οποία συμπεριλαμβάνονται και τα βαρύδια.

Τα πιο συνηθισμένα λίθινα σκεύη είναι τα ελλειψοειδή τριβεία ημικυκλικής διατομής από σχιστόλιθο που απαντούν σε διάφορα μεγέθη. Ως τώρα ήλθαν στο φως πάνω από 60. Τα τριβεία αυτού του τύπου τα χρησιμοποιούσαν πιθανότατα για τη σύνθλιψη δημητριακών και όσπριων. Αρκετά όμως σώζουν ίχνη ερυθρού και ελάχιστα κυανού χρώματος και επομένως πρέπει να χρησίμευαν και για την κονιορτοποίηση στερεών χρωστικών υλών. Ίχνη ερυθρού χρώματος σώζονται σε τριβεία και άλλων τύπων καθώς και σε τριπτήρες. Χρωστικές ύλες χρησιμοποιούσαν εκτός των άλλων και στο χρωματισμό προσώπου και σώματος, όπως φαίνεται από το χρωματικό διάκοσμο που σώζουν ορισμένα ανθρωπόμορφα ειδώλια. Μικρές ποσότητες για τις προσωπικές αυτές ανάγκες φυλάσσονταν σε οστέϊνες σωληνωτές χρωματοθήκες που μπορούσαν να κρεμαστούν στον λαιμό.

Μικρολιθοτεχνία

Αναπτυγμένη ήταν η τεχνολογία του οψιανού που προερχόταν από τα δύο λατομεία οψιανού στη Μήλο, στα Νύχια και στο Δεμενεγάκι. Ο Σκάρκος μετείχε στην αλυσίδα κυκλοφορίας του οψιανού και αποτελούσε κέντρο επεξεργασίας του αφού τα ευρήματα υποδεικνύουν όλες τις φάσεις κατεργασίας του. Βρέθηκαν ακατέργαστα κομμάτια οψιανού, κωνικοί και κυλινδρικοί πυρήνες , πρισματικές λεπίδες, φολίδες και απορρίμματα επεξεργασίας. Ένα ενδιαφέρον εύρημα αποτελούν τρεις κεφαλές βελών από οψιανό, οι δύο από αυτές ημίεργες.

Δίκτυα επικοινωνίας

Ο Σκάρκος μετείχε στα δίκτυα επικοινωνίας της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού. Υπάρχουν στοιχεία για την εισαγωγή πρώτων υλών, ετοιμοπαράδοτων λίθινων και πήλινων σκευών, καθώς και οργανικών υλών που έφθαναν στο νησί μέσα σε κατάλληλα σκεύη.

Οι επαφές με τη Μήλο μαρτυρούνται από την εισαγωγή ακατέργαστων κομματιών οψιανού. Από τη Μήλο επίσης ή τη Θήρα έχουν εισαχθεί μερικά γουδιά από σκοτεινόχρωμο ανδεσίτη. Από άλλα νησιά των Κυκλάδων ή την Ηπειρωτική Ελλάδα προέρχονται ορισμένα λίθινα αγγεία κατασκευασμένα από πετρώματα που δεν υπάρχουν στην Ίο, όπως είναι το τεφρό μάρμαρο. Από την Ηπειρωτική Ελλάδα και άλλες Κυκλάδες έχει επίσης εισαχθεί λεπτότεχνη κεραμεική. Πρόκειται κυρίως για επιτραπέζια σκεύη, όπως οι φιάλες και οι κύμβες τύπου urfirnis, οι ασκοειδείς πρόχοι και λοπάδες με κίτρινο επίχρισμα και ορισμένα αγγεία με γραπτή διακόσμηση. Από άλλα Κυκλαδονήσια φαίνεται να προέρχονται κάποιοι στενόλαιμοι χονδροειδείς αμφορείς κατασκευασμένοι από σκοτεινόχρωμους πηλούς, αγγεία κατάλληλα για τη μεταφορά υγρών προϊόντων από τόπο σε τόπο.

Λίγα αντικείμενα από μόλυβδo και χαλκό βρέθηκαν ως τώρα στο Σκάρκο. Το μόλυβδο χρησιμοποιούσαν και για την επιδιόρθωση θραυσμένων πήλινων αγγείων και άλλων αντικειμένων και επομένως είναι βέβαιο ότι τον εισήγαγαν ως πρώτη ύλη. Το πλησιέστερο νησί με κοιτάσματα μολύβδου είναι η Σίφνος. Ορισμένα χάλκινα αντικείμενα θα μπορούσαν να έχουν εισαχθεί στην Ίο, δεν αποκλείεται όμως η εισαγωγή ορείχαλκου ως πρώτης ύλης και η άσκηση μεταλλοτεχνίας στην ίδια την Ίο. Αναλύσεις χάλκινων αντικειμένων από άλλα Κυκλαδονήσια έδειξαν ότι ορείχαλκος εισαγόταν από την Κύθνο, το Λαύριο και τη Μ. Ασία.

Κοινωνική οργάνωση

Είναι πολλά τα στοιχεία που υποδηλώνουν ότι υπήρχε εσωτερική οργάνωση και κοινωνική διαστρωμάτωση στην κοινότητα του Σκάρκου.

Η μορφή και το σχέδιο των κτιρίων εξελλισσόταν διαρκώς με απόλυτο όμως σεβασμό στους κανόνες που επέβαλλε η κοινότητα, αφού λαμβανόταν πρόνοια να μην κλειστούν οι δρόμοι και οι πλατείες. Τα κτίρια ήταν άλλα μεγαλύτερα και διώροφα και άλλα μικρότερα και ισόγεια, γεγονός που υποκρύπτει διαφοροποιήσεις στην οικονομική υπόσταση και την κοινωνική θέση των «οικογενειών» που κατοικούσαν σε αυτά.

Τα κινητά ευρήματα δείχνουν ότι υπήρχε τεχνική εξειδίκευση στον οικισμό. Ανάμεσα στους τεχνίτες πρέπει να συγκαταλλέγονταν κτίστες, κεραμείς και λιθοξόοι. Σε ορισμένες περιπτώσεις υπήρχε ανάγκη δήλωσης της ατομικής ταυτότητας, όπως φαίνεται από τα αγγεία με εγχάρακτα σύμβολα, τα γνωστά ως «σημεία κεραμέως», και τα παραλληλεπίπεδα πήλινα αντικείμενα με εγχάρακτα σύμβολα ή κυκλικά σφραγίσματα. Τα δύο αυτά συστήματα σήμανσης, τα εγχάρακτα σύμβολα και τα σφραγίσματα, υποδηλώνουν πιθανότατα ένα είδος ελέγχου και οργάνωσης της παραγωγής.