Ιστορικό

Μοναστική κοινότητα που αναπτύχθηκε μεταξύ του 9ου και του 13ου αιώνα σε όλη την έκταση του Ανατολικού Κισσάβου από τα Τέμπη μέχρι τον Αγιόκαμπο. Αναφέρεται σε αγιολογικά κείμενα του 9ου αιώνα, στο έργο της Αννας Κομνηνής, στο βίο του Αγίου Χριστοδούλου και σε λατινικές πηγές μέχρι τις αρχές του 14ου αιώνα. Από αυτά προκύπτει ότι ήταν σημαντικό μοναστικό κέντρο με πλήθος μοναχών και υπολογίσιμη δύναμη, που δεν επιβίωσε στη μεταβυζαντινή περίοδο. Τα ανευρεθέντα λείψανα χρονολογούνται από το δεύτερο μισό του 11ου αιώνα και μετά, στην εποχή του Αλεξίου Κομνηνού, ο οποίος επισκέφθηκε την περιοχή και μερίμνησε για την οργάνωσή τους.



Περιγραφή.

Στο Όρος των Κελλίων υπήρχαν ασκηταριά, διαμορφωμένα σε σπήλαια αλλά και οργανωμένες μονές με φρουριακό περίβολο, που προβάλλουν μέσα σε πυκνή βλάστηση και μικρή απόσταση από τη θάλασσα, σε περιβάλλον ανάλογο με του Αγίου Όρους. Σε λίγα από αυτά έγινε ανασκαφική έρευνα και υπάρχουν επισκέψιμα μνημεία σε όλους τους παραλιακούς οικισμούς του Κισσάβου.

1.Ομόλιο, ασκηταριό Αγίας Παρασκευής. Διαμορφωμένο σε σπήλαιο στο ύψωμα δυτικά του οικισμού, κάτω από την αρχαία ακρόπολη.

2.Στόμιο.Ένα από τα σπουδαιότερα μνημεία ήταν η μονή Αγίου Δημητρίου στο Στόμιο, η μόνη με συνεχή λειτουργία μέχρι σήμερα. Το καθολικό είναι ναός αθωνικού τύπου, ο οποίος αναστηλώθηκε από την 7ης Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων μέσω του Γ΄ Κοινοτικού Πλαισίου Στήριξης. Χρονολογείται στον 16ο αιώνα, οπότε πιθανόν ανανεώθηκε το παλαιολόγειο κτίσμα. Κάτω από αυτό εντοπίσθηκε με ανασκαφική έρευνα το κομνήνειο καθολικό, στον τύπο του σταυροειδούς εγγεγραμμένου.

Από την πλούσια διακόσμησή της, σήμερα σώζονται τμήματα τοιχογραφικών του 1758 στα πλευρικά παρεκκλήσια, που ανήκουν στο εργαστήριο του γνωστού Αγιώτη ζωγράφου Θεοδώρου. Στον αύλειο χώρο υπάρχει σημαντική συλλογή αρχιτεκτονικών γλυπτών, πολλά από τα οποία προέρχονται από τις παλαιότερες φάσεις της μονής.

3.Κόκκινο Νερό. Σώζονται τα ερείπια σημαντικού ναού, του σταυροειδούς εγγεγραμμένου σύνθετου τύπου, στη θέση Παλιομονάστηρο, νότια του οικισμού. Το ιερό διατηρείται σε ύψος, ενώ τμήμα του τρούλλου βρέθηκε πεσμένο στο δάπεδο.

Στα βόρεια του οικισμού, κοντά στην Πλατιά Άμμο, υπάρχουν τα λείψανα τρίκογχου ναού του 12ου αιώνα.

4.Κουτσουπιά. Έχει ανασκαφεί μερικώς μία από τις βυζαντινές μονές στη θέση Μονόπετρα, με το καθολικό στον τύπο του μονόχωρου καμαροσκέπαστου ναού, περιμετρικό περίβολο και πλήθος κτισμάτων

5.Παλιουριά. Διατηρήθηκε μεγάλο κτίριο ληνού, που σώζεται ακέραιο, μαζί με το υπολήνιο, και ανήκει σε ομάδα παρόμοιων κτισμάτων, που βρίσκονταν στη νότια όχθη του ομώνυμου χειμάρρου και εξυπηρετούσαν, κατά την παράδοση, τις βυζαντινές μονές της περιοχής. Ο χώρος του Κισσάβου είναι γνωστό ότι ειδικευόταν στην παραγωγή κρασιού από την αρχαιότητα μέχρι τη σύγχρονη εποχή.

6.Μονή του Δερματά. Κοντά στο ακρωτήριο Δερματάς ερευνήθηκε ένα ακόμη βυζαντινό συγκρότημα. Το καθολικό είναι μονόχωρος ναός με νάρθηκα, που έφερε στους τοίχους του τυφλά αψιδώματα. Το ιερό βήμα δεν σώζεται αλλά κάτω από αυτό διακρίνονται δύο καμαροσκέπαστα διαμερίσματα, με πιθανή ταφική χρήση. Είχε τοιχογραφικό διάκοσμο πολύ καλής τέχνης, που δεν σώζεται.

7.Βελίκα, Μονή Αγίου Ιωάννη Θεολόγου. Σταυροειδής εγγεγραμμένος ναός με τρούλλο, τοιχογραφημένος το 1860 από το Σαμαριναίο Γεώργιο. Εδώ μεταφέρθηκε τον 18ο αιώνα η γνωστή βυζαντινή μονή της θέσης Παλιοθεολόγος. Στα ερείπιά της βρέθηκε μεγάλος θησαυρός χρυσών νομισμάτων της εποχής των Κομνηνών, που δείχνει τη μέριμνα των βυζαντινών αυτοκρατόρων για την περιοχή.

8.Βελίκα, ναός της Παναγίας. Καμαροσκέπαστος ναός του 12ου αιώνα, που διατηρήθηκε ακέραιος. Στις όψεις φέρει τυφλά αψιδώματα, καθώς και ενδιαφέρουσα τοιχοδομία με κεραμοπλαστικά κοσμήματα.

9.Σκήτη Αγίων Αναργύρων Αγιάς. Σημαντικό συγκρότημα σπηλαίων πάνω από τη μικρή κοιλάδα που χωρίζει τον Κίσσαβο από το Μαυροβούνι. Στα εν μέρει κτιστά ναύδρια διατηρείται τοιχογραφικός διάκοσμος του 13ου αιώνα.

Ευρήματα. Τα περισσότερα μοναστήρια σώζουν ωραία τοιχοδομία με το αμελές πλινθοπερίκλειστο σύστημα, είχαν τοιχογραφίες, γλυπτό διάκοσμο και δάπεδα κοσμημένα με μαρμαροθετήματα. Ορισμένα σημαντικά ευρήματα περιλαμβάνονται στην έκθεση του Διαχρονικού Μουσείου Λάρισας, ενώ τα υπόλοιπα βρίσκονται στις Αρχαιολογικές Συλλογές Αγιάς (Κόκκινο Νερό, Παλιουριά, Δερματάς) και Μελιβοίας (μονές της Κουτσουπιάς, Βελίκα)