Προφυλαγμένη στην πλαγιά του βουνού Προβατάς στην κεντρική Χίο, η Νέα Μονή στέκει στη θέση της εδώ και χίλια περίπου χρόνια. Το μοναστήρι, ενώ το ίδιο είναι αθέατο από τη θάλασσα, εκείνο όμως ελέγχει το θαλάσσιο στενό πέρασμα μεταξύ της Χίου και της απέναντι Μικρασιατικής ακτής.

Στο σημείο που βρίσκεται μπορεί να παρακολουθήσει την κίνηση στο λιμάνι της πόλης.

Η απόσταση που το χωρίζει άλλωστε από την πόλη της Χίου είναι κοντά στα 15 χιλιόμετρα.

Η Νέα Μονή ιδρύθηκε στα χρόνια της βυζαντινής αυτοκρατορίας, στα μέσα του 11ου αιώνα. Αυτοκράτορας τότε στην Κωνσταντινούπολη ήταν ο Κωνσταντίνος από την οικογένεια των Μονομάχων, παντρεμένος με την αυτοκράτειρα Ζωή, από την γενιά των Μακεδόνων βασιλέων.

Κατά τη μοναστική παράδοση, τρεις ασκητές από τη Χίο, ο Νικήτας, ο Ιωάννης και ο Ιωσήφ, προφήτευσαν ότι ο Κωνσταντίνος ?που ήταν τότε εξόριστος στη Μυτιλήνη- θα ανέβαινε σύντομα στο θρόνο. Εκείνος, σε ανταπόδοση της χαρμόσυνης προφητείας, τους υποσχέθηκε ότι θα έχτιζε έναν μεγαλοπρεπή ναό στην ίδια θέση που οι μοναχοί είχαν βρει μία εικόνα της Παναγίας να κρέμεται από μια μυρσίνη στο Προβάτειο όρος. Η προφητεία επαληθεύτηκε και ο Κωνσταντίνος κράτησε την υπόσχεσή του. Το 1049 έγιναν τα εγκαίνια του ναού, αλλά οι εργασίες ολοκληρώθηκαν μετά τον θάνατό του, στους χρόνους της βασίλισσας Θεοδώρας, στα 1055 με 1056.

Ο Κωνσταντίνος Μονομάχος, αλλά και οι αυτοκράτορες που ακολούθησαν, προίκισαν το μοναστήρι με ειδικές προσόδους, κτήματα και με το δικαίωμα ακόμα να έχει πλοίο. Το αποτέλεσμα ήταν η Νέα Μονή να γίνει ένα από τα πιο ονομαστά και πλούσια μοναστήρια του Αιγαίου.

Στο διάστημα της ιστορίας της, η Νέα Μονή δοκιμάστηκε από πολλές καταστροφές. Οι χειρότερες όλων συνέβησαν στον 19ο αιώνα. Στην Ελληνική Επανάσταση του 1822, οι μοναχοί, αλλά και ο άμαχος πληθυσμός που είχε καταφύγει ως ικέτης στο μοναστήρι, σφαγιάστηκαν από τους Οθωμανούς.

59 χρόνια αργότερα, το 1881, ο καταστρεπτικός σεισμός της χρονιάς εκείνης άφησε ανεπανόρθωτες βλάβες στα κτίρια του μοναστηριού.

Από το αρχικό συγκρότημα του 11ου αιώνα, σήμερα διατηρούνται το Καθολικό, η Τράπεζα, η Κινστέρνα, ο αμυντικός Πύργος και στα δυτικά του μοναστηριού ο κοιμητηριακός ναός που είναι αφιερωμένος στον Άγιο Λουκά.

Ο περίβολος, το ψηλό τείχος που περιβάλλει τη Νέα Μονή, απομόνωνε τους μοναχούς από τον έξω κόσμο, αλλά παράλληλα τους προστάτευε σε περίπτωση επιδρομών ή ανάλογων κινδύνων.

Ο αμυντικός πύργος ήταν το ύστατο καταφύγιο σε περίπτωση επιδρομής και για κάποια χρονική περίοδο στέγασε τη βιβλιοθήκη της μονής. Σήμερα στέκει ερειπωμένος, αλλά, σε πείσμα των καιρών, παραμένει πάντα επιβλητικός.

Το Καθολικό, η κύρια εκκλησία της μονής, ακολουθεί τον αρχιτεκτονικό τύπο του οκταγωνικού ναού, όπου ο ψηλός τρούλος στηρίζεται σε οκτώ κόγχες. Είναι αφιερωμένο στην Κοίμηση της Παναγίας και γιορτάζει στις 23 Αυγούστου.

Αποτελείται από τρία μέρη που κατασκευάστηκαν σε διαδοχικές φάσεις στον 11ο αιώνα: από τον κυρίως ναό, τον εσωνάρθηκα και τον εξωνάρθηκα.

Η είσοδος σήμερα στο ναό γίνεται μέσα από το διμερές πρόσκτισμα που καλύπτει το χώρο μεταξύ του ναού και του ψηλού κωδωνοστασίου που κτίσθηκε το 1900 σε αντικατάσταση παλαιότερου, του 1512.

Ο πολυτελής ψηφιδωτός διάκοσμος, που οφείλεται στη γενναιοδωρία του Κωνσταντίνου Μονομάχου, είναι έργο καλλιτεχνών από την Πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας, των οποίων τα ονόματα παραδόθηκαν στη λήθη. Κύριο χαρακτηριστικό της τέχνης των ψηφιδωτών της Νέας Μονής είναι η εκφραστικότητα των μορφών και η λιτότητα στη σύνθεση, όπου παραλείπεται κάθε τι δευτερεύον. Ο χρυσός κάμπος καταλαμβάνει μεγάλο μέρος της ζωγραφικής επιφάνειας και καθώς το φυσικό φως αντανακλάται πάνω του τονίζει την υπερβατικότητα των παραστάσεων.

Η Τράπεζα, ο χώρος της κοινής εστίασης των μοναχών, ήταν το δεύτερο κτίριο που κτιζόταν στα κοινοβιακά μοναστήρια, αμέσως μετά την ανέγερση των Καθολικών. Το μακρύ, χτιστό τραπέζι που κυριαρχεί στον χώρο, διατηρεί στην επιφάνειά του μαρμαροθετήματα τα οποία αποτελούν καλλιτεχνικό δημιούργημα του 11ου αιώνα, σε μια ιδιαίτερα απαιτητική τεχνική που ήταν αγαπητή και ανεπτυγμένη στους καλλιτεχνικούς κύκλους της Κωνσταντινούπολης.

Η κινστέρνα, δηλαδή η δεξαμενή αποθήκευσης του βρόχινου νερού, κατασκευάσθηκε αμέσως μετά την ίδρυση του μοναστηριού για την αντιμετώπιση των αναγκών της κοινότητας σε νερό. Στο υποβλητικό εσωτερικό της, οκτώ κίονες σε δύο σειρές, στηρίζουν δεκαπέντε τυφλούς τρουλίσκους. Τα νερά της βροχής συγκεντρώνονταν στο επίπεδο δώμα της κινστέρνας και διοχετεύονταν στο εσωτερικό της από οπές που είχαν ανοιχτεί ανά διαστήματα στην πλακόστρωση. Η αντίστροφη διεργασία, δηλαδή η άντληση των νερών από το εσωτερικό της δεξαμενής, γινόταν από στόμιο πηγαδιού που βρίσκεται στη μια γωνία του δώματος.

Οι πτέρυγες των κελιών είναι σε κακή κατάσταση, ειδικά μετά τις βλάβες που τους προκάλεσε ο σεισμός του 1881. Ανασκαφικές εργασίες της 3ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων τα τελευταία χρόνια, αποκάλυψαν τα υπολείμματα των κελιών της ανατολικής πτέρυγας.

Δύο μουσειακοί χώροι λειτουργούν σήμερα στη Νέα Μονή. Η Μουσειακή Συλλογή, από το 1992, η οποία στεγάζεται σε ένα αναστηλωμένο κελί στα δυτικά του Καθολικού και περιλαμβάνει κειμήλια του μοναστηριού, ό,τι περισώθηκε δηλαδή από τις καταστροφές του 19ου αιώνα. Και η Τράπεζα, από το 2011, όπου εκτίθενται αποτοιχισμένες τοιχογραφίες από διάφορα σημεία του Καθολικού και της Τράπεζας, αγγεία από το δώμα της κινστέρνας και λίθινα αρχιτεκτονικά μέλη που προέρχονται από το Καθολικό.

Η Χίος έχει την τύχη να φιλοξενεί ένα λαμπρό μνημείο της βυζαντινής τέχνης. Η Νέα Μονή εκπροσωπεί την αυλική τέχνη της Κωνσταντινούπολης σε μια εποχή που η αυτοκρατορία βρισκόταν στο απόγειο της δύναμης και της λάμψης της. Αναγνωρίζοντας την αξία της η Ουνέσκο, το 1991 την ενέγραψε στον κατάλογο των μνημείων παγκόσμιας κληρονομιάς, που είναι σημαντικά για όλη την ανθρωπότητα ως προς την ιστορία της τέχνης και της αρχιτεκτονικής.