Στην Ν πλευρά της Βοιωτίας, 15χλμ. δυτικώς της Θήβας, βρίσκεται η αρχαία πόλη των Θεσπιών. Η θέση της, στις ανατολικές υπώρειες του όρους Ελικώνος και νοτίως των δίδυμων λόφων των σύγχρονων χωριών Θεσπιών και Λεονταρίου, και του ποταμού Καναβάρη ( του αρχαίου Θέσπιου) βρίσκεται, αντίθετα με τις υπόλοιπες ελληνικές πόλεις, πλαισιωμένη από λόφους σε κάθε πλευρά, με τους ιδρυτές της να έχουν επιλέξει την τοποθεσία λόγω της άφθονης παρουσίας νερού τόσο του ποταμού όσο και των υπόγειων πηγών του..

Η πόλη ακμάζει κατά τους κλασικούς χρόνους. Εξωραΐζεται με δημόσια κτήρια και αποτελεί ισχυρότατο μέλος του Βοιωτικού Κοινού από το 447 έως το 423 π.Χ.. Έχει υπό τον έλεγχό της το ιερό των Μουσών και τις πόλεις Άσκρα, Θίσβη, Λεύκτρα, τις πολίχνες Δονακών, Κερησσό και Εύτρηση καθώς και τα επίνεια Σίφαι, Κρεύσις και Κορσιαί στον Κορινθιακό κόλπο. Με τον θάνατο του Επαμεινώνδα το 362, η πόλη αποκαταστάθηκε , έκοψε νόμισμα και το 338 π.Χ. έγινε μία από τις πρώτες πόλεις του νέου Βοιωτικού Κοινού.

Το τέλος της Θηβαϊκής ηγεμονίας μετά το 360 π.Χ. και πιθανόν πριν τον Τρίτο Μακεδονικό πόλεμο του 171-168 π.Χ. και οπωσδήποτε πριν την συρρίκνωση της πόλης την ύστερη Ελληνιστική εποχή, η πόλη επεκτάθηκε βόρεια του ποταμού Καναβάρη, περιλαμβάνοντας και τον λόφο της νοτιότερης απόληξης του μοντέρνου χωριού των Θεσπιών, δημιουργώντας για πρώτη φορά οχυρωμένη ακρόπολη;

Η διάλυση του Βοιωτικού Κοινού το 146 π.Χ. είχε σαν αποτέλεσμα την ευεργετική μεταχείριση της πόλης από τους Ρωμαίους και τον Καίσαρα να παραχωρεί το προνομιακό καθεστώς της «civitas libera et immunis» (47 π.Χ.) οδηγώντας την πόλη σε μια ακόμη περίοδο ακμής.

Στους υστερορωμαϊκούς χρόνους, η μικρή πλέον πόλη συρρικνώνεται στην περιοχή που καταλάμβανε η Αγορά-Forum, τειχίζεται με το οικοδομικό υλικό δημοσίων και ιδιωτικών κτηρίων, με αναθήματα, γλυπτά έργα και επιγραφές