Στο νομό Ροδόπης, περίπου 30χλμ. νότια της Κομοτηνής, ανάμεσα στον οικισμό Προσκυνητές και το χωριό Μαρώνεια, στο όρος Ίσμαρος, στην περιοχή που είναι γνωστή ως «Κουφού το Πλάι», βρίσκεται το σπήλαιο της Μαρώνειας, πλούσιο σε σταλακτιτικό και σταλαγμιτικό διάκοσμο, με εντυπωσιακότερα σπηλαιοθέματα τους δύο δίσκους του.

Η αναφορά στους Κίκονες και το Μάρωνα, ιερέα του Απόλλωνα στην πόλη Ίσμαρο, στην Οδύσσεια, οδήγησαν στη σύνδεση του σπηλαίου με το επεισόδιο της τύφλωσης του κύκλωπα Πολυφήμου από τον Οδυσσέα (ι352-452) και στην ονομασία του ως σπήλαιο του «Κύκλωπα» ή του «Πολυφήμου».

Παρουσιάζει επιμήκη μορφή με κατεύθυνση Βορρά-Νότο, έχει συνολικό μήκος περίπου 350μ., ενώ το πλάτος του κυμαίνεται μεταξύ 15 και 50μ. Υπάρχουν δύο φυσικά ανοίγματα εισόδου και πολλές αίθουσες.

Η πρώτη χρήση του σπηλαίου ανάγεται στη Νεότερη Νεολιθική περίοδο και τους χρόνους της Πρώιμης Χαλκοκρατίας. Διακόπτεται αιφνίδια με το τέλος της Ύστερης Χαλκοκρατίας, για να συνεχιστεί πολύ αργότερα κατά περίπτωση. Θεωρείται πιθανό ότι, κατά τη Νεότερη Νεολιθική περίοδο και την Πρώιμη Χαλκοκρατία, οι ένοικοι του ήταν κτηνοτρόφοι και γεωργοί, οι οποίοι ασκώντας «μεταβατική» κτηνοτροφία, ίσως μετακινούνταν συχνά στην περιοχή της Δράμας και της Ροδόπης. Κατά την ύστερη αρχαιότητα, όπως καταδεικνύουν τα άφθονα θραύσματα εμπορικών αμφορέων, αποτέλεσε χώρο αποθήκευσης του κρασιού που παραγόταν στην περιοχή. Την ίδια εποχή χρησίμευσε και ως χώρος ενταφιασμού νεκρών. Στα τέλη του 12ου και στο 13ο αι. μ.Χ. υπάρχει μία οργανωμένη εγκατάσταση, τουλάχιστον στις δύο μεγαλύτερες αίθουσες του, η οποία πιθανότατα μεσολαβεί ανάμεσα στην εγκατάλειψη της παραλιακής Παληόχωρας και την ίδρυση της νέας Μαρώνειας. Κατά τους ταραγμένους χρόνους των εμφυλίων πολέμων ανάμεσα στους βυζαντινούς αυτοκράτορες, εποχή που οι Καταλανοί επιδρομείς λυμαίνονται τα θρακικά παράλια, το σπήλαιο προσέφερε καταφύγιο στους κατοίκους της Μαρώνειας.

Οι πρώτες ανασκαφικές έρευνες πραγματοποιήθηκαν κατά το 1969 και 1971 υπό την επίβλεψη του Ευ. Τσιμπίδη-Πεντάζου. Από το 2006 και εξής ανασκάπτεται από την Εφορεία Παλαιοανθρωπολογίας ? Σπηλαιολογίας Β. Ελλάδος στο πλαίσιο της ανάδειξής του από την Περιφέρεια Ανατολικής Μακεδονίας-Θράκης.