Στο μυχό του Θερμαϊκού κόλπου και στην ενδοχώρα του, λόγω της σημασίας που διέθετε, αναπτύχθηκαν πολλοί οικισμοί πριν την ίδρυση της Θεσσαλονίκης. Οι αρχαίοι οικισμοί ονομάζονται σήμερα τούμπες, καθώς τα επάλληλα στρώματα από την αρχαιότητα σχημάτισαν κωνικούς ή τραπεζιόσχημους λόφους. Στα ανατολικά της πρωτεύουσας του Βορρά εκτείνεται ο αρχαιολόγικός χώρος της Τούμπας Θεσσαλονίκης. Οι πρώτες εγκαταστάσεις στη συγκεκριμένη περιοχή χρονολογούνται στη νεολιθική εποχή. Το αρχαίο πόλισμα που βρέθηκε εκεί ταυτίζεται πιθανότατα με την αρχαία Θέρμη ή τμήμα της. Ο οικισμός χαρακτηρίζεται, όπως αποδεικνύουν οι πρόσφατες ανασκαφές από στοιχεία της τοπικής παράδοσης και επιρροές των κέντρων του Αιγαίου και των κύριων ελληνικών πόλεων των αρχαϊκών και κλασικών χρόνων, ιδιαίτερα μάλιστα της Αθήνας.

Κατά την Πρώιμη Εποχή του Χαλκού ο πληθυσμός των οικισμών που απλώνονταν στο Θερμαϊκό κόλπο, στην περιοχή της Θεσσαλονίκης πρέπει να αυξάνεται, καθώς αυξάνει σημαντικά η ποσότητα της κεραμικής που έχει ανακαλυφτεί. Στις επόμενες δύο περιόδους (Μέση και Ύστερη Εποχή του Χαλκού) γνωρίζουν σημαντική ανάπτυξη οικισμοί που βρίσκονται στα παράλια του κόλπου. Σιγά σιγά ξεκινούν και οι επαφές με τη νότια Ελλάδα, οι οποίες από τον 14ο ως και τον 11ο αι. π.Χ. εντείνονται σημαντικά και εξελίσσονται σε εμπορική επικοινωνία.

Οι τομές και αλλαγές που εμφανίζονται στον ελληνικό χώρο με το πέρασμα από τη δεύτερη στην πρώτη χιλιετία (πρώιμοι ιστορικοί χρόνοι) διακόπτουν τις επαφές με τη νότια Ελλάδα για ένα διάστημα περίπου τριών αιώνων. Ωστόσο, η εξέλιξη των πόλεων-κρατών στη νότια Ελλάδα και η γρήγορη ανάπτυξη τους οδηγεί σε μεταναστευτικά ρεύματα και στην ίδρυση αποικιών στις ακτές της Πιερίας και της Χαλκιδικής από το τέλος του 8ου αι. π.Χ. Μια νέα περίοδος επαφών, ανταλλαγών και επιρροών με το Νότο και τις ιωνικές πόλεις της Μικράς Ασίας ξεκινά πλέον και οδηγεί στην άνθιση των πόλεων, που βρίσκονται στα παράλια του Θερμαϊκού κόλπου. Το γεγονός αυτό επιβεβαιώνει η εισηγμένη από άλλα μέρη της Ελλάδας κεραμική, η οποία όμως δεν εκτοπίζει τελείως τη ντόπια.

Σημαντικότερο ρόλο από τους πολλούς οικισμούς της περιοχής πριν την ίδρυση της Θεσσαλονίκης, φαίνεται ότι έπαιξαν στα παράλια οι οικισμοί στην Τούμπα Θεσσαλονίκης, στο Καραμπουρνάκι, στην Πολίχνη, ενώ στην ενδοχώρα οι οικισμοί της Νέας Αγχιάλου, του Σέδες, της Γκόνα και της Αινείας. Όλοι αυτοί αποτέλεσαν τον πυρήνα και έδωσαν το ανθρώπινο δυναμικό για τη νεόκτιστη πόλη της Θεσσαλονίκης από τον Κάσσανδρο το 316 - 315 π.Χ. (Στράβων VII 21 και 24).

Ο αρχαιολογικός χώρος της Τούμπας Θεσσαλονίκης είναι γνωστός από το 1895. Οι ανασκαφές στον αρχαίο οικισμό και το νεκροταφείο του στην Τούμπα Θεσσαλονίκης προσφέρουν σημαντικές πληροφορίες σε συνδυασμό με τα αποτελέσματα της έρευνας σε άλλες γειτονικές θέσεις, στο Καραμπουρνάκι, στη σημερινή Θέρμη (Σέδες), στην Πολίχνη (Λεμπέτ), στην Αγχίαλο (Σίνδος) και φωτίζουν μια άγνωστη σε μεγάλο βαθμό περίοδο των αρχαϊκών και κλασικών χρόνων στην Κεντρική Μακεδονία και το Θερμαϊκό κόλπο.