Το Βελβεντό, 33 χιλμ. ΝΑ της Κοζάνης, είναι κτισμένο στην εύφορη κοιλάδα του Αλιάκμονα μεταξύ των βουνών Βέρμιο, Καμβούνια και Πιέρια, κάτω από την ψηλότερη κορυφή των Πιερίων, το Φλάμπουρο, στις δυτικές υπώρειες, σε υψόμετρο 450 μ. Βορειοδυτικά του απλώνεται η τεχνητή λίμνη του Πολυφύτου, ενώ νοτιοδυτικά του το μεσαιωνικό κάστρο των Σερβίων. Η επίκαιρη θέση του σε σημεία ελέγχου των ορεινών διαβάσεων προς την ’νω και Κάτω Μακεδονία, αλλά και τη Θεσσαλία, ευνόησε την κατοίκηση στη γύρω περιοχή και τα κοντινά υψώματα από την προϊστορική ακόμη περίοδο ("Βασιλάρα Ράχη", δυτικά, προς τον Αλιάκμονα). Πλήθος θέσεων γύρω από το σύγχρονο οικισμό βρίθουν αρχαιολογικών ευρημάτων από τους προϊστορικούς και ιδιαίτερα τους ρωμαϊκούς και τους πρώτους βυζαντινούς χρόνους (η "Παλιόχωρα", 6 χιλμ. ΝΔ, η "Γρατσιάνη", σε μικρή απόσταση από την προηγούμενη, ο "Μπράβας", η "Παπαράχη", κ. ά.). Οι τάφοι υστερορωμαϊκών - παλαιοχριστιανικών χρόνων που αποκαλύφθηκαν τελευταία στη θέση "Κάτω Μπράβας", η ύπαρξη λουτρού, τέλους 3ου με αρχές 4ου αι., στα θεμέλια του βυζαντινού ναού του Αγίου Μηνά, αρχιτεκτονικά μέλη παλαιοχριστιανικών χρόνων εντοιχισμένα σε εκκλησίες και νομίσματα συνηγορούν για την ανάπτυξη της περιοχής αυτήν την περίοδο. Αρχιτεκτονικά λείψανα, όστρακα αγγείων, νομίσματα ρωμαϊκών έως και βυζαντινών χρόνων ανευρίσκονται στις οχυρωμένες θέσεις με την ονομασία "Παλαιόκαστρο", η μία τρία χιλμ. ΒΑ του Βελβεντού, σε λόφο δυτικά των Πιερίων και η δεύτερη ΝΔ, κοντά στο σύγχρονο οικισμό Παλαιογράτσανο (Παλαιόκαστρο Γρατσάνης ή Παναγία στο Τσιλιπίσιο). Στην πρώτη αποκαλύφθηκε το 1956, κατά τη διάρκεια εκσκαφής από πιστούς, το ανατολικό τμήμα μεγάλης εκκλησίας με ημικυκλική κόγχη κτισμένη με ημιλαξευμένους, πλακαρούς λίθους και ασβεστοκονίαμα. Στη δεύτερη ανευρίσκονται πλήθος μαρμάρινων αρχιτεκτονικών μελών και τμήματα ψηφιδωτού δαπέδου από μεγάλο ναό, εντός του οποίου κτίστηκε σύγχρονο ναύδριο. Οι μαρτυρίες των πηγών σχετικά με την ιστορία και την ονομασία του Βελβεντού στη βυζαντινή περίοδο είναι λιγοστές και ερμηνεύονται ποικιλοτρόπως από τους διάφορους ερευνητές (ρωμαϊκή περίοδος, 8ος/9ος αι., 13ος αι.: Ι. Θαβώρης, Κ. Γουναρόπουλος, Α. Παπαγεωργίου - P. Skok). Η παλαιότερη μνεία του ονόματος απαντά στον κώδικα της μονής Ζάβορδας (16ος-17ος αι.) και σε εξώφυλλο μηναίου του 1551 από τη μονή της Αγίας Τριάδας, όπου γίνεται αναφορά και "περί θέματος Βελβεντού". Γενικότερα στην περίοδο της Τουρκοκρατίας το Βελβεντό γνωρίζει ιδιαίτερη ανάπτυξη με τη συγκέντρωση στην εύφορη περιοχή του κατοίκων από τους γύρω οικισμούς και τις γειτονικές περιοχές. Το Βελβεντό είχε παραχωρηθεί ως μαλικανές (δώρο) στη Βαλιντέ Χανούμ, τη βασιλομήτορα και έχαιρε ιδιαίτερων προνομίων. Διοικητικά υπαγόταν στα Σέρβια έως το 1774, όταν αποσπάστηκε και έγινε έδρα της τοπαρχίας "Τσιαρσαμπά" με έπαρχο και δικαστή. Το 19ο αι. ο οικισμός γνώρισε ιδιαίτερη ανάπτυξη, λόγω της παραγωγής και εκμετάλλευσης των τοπικών γεωργικών προϊόντων, όπως το λινάρι και τα ροδάκινα και του υδάτινου πλούτου της περιοχής με τα μπατάνια και τους μύλους. Η παιδεία γνώρισε ιδιαίτερη άνθηση από τις αρχές του 17ου αι. και κυρίως το 18ο αι., όταν ιδρύθηκε κοινοτική σχολή το 1773 με φοίτηση υποχρεωτική για όλους με τις εισφορές των εκκλησιών της κοινότητας, η οποία λειτούργησε έως το 1913/4 ως μεικτή. Σήμερα στο Βελβεντό σώζονται 74 εκκλησίες και ξωκκλήσια από τα οποία έχουν κηρυχτεί διατηρητέα μνημεία ένας βυζαντινός ναός, τρεις μεταβυζαντινοί, μια μονή και τέσσερα ξωκκλήσια με τοιχογραφίες ιδιαίτερης ιστορικής και καλλιτεχνικής αξίας (12ος έως και 19ος αι.). Ακόμη στο Βελβεντό διασώζεται μια σημαντική συλλογή φορητών εικόνων και ιερών κειμηλίων του 15ου έως και 19ου αι. μοναδική στο Ν. Κοζάνης για την παλαιότητά της, την αξία και το πλήθος των αντικειμένων της, η οποία μελλοντικά θα εκτεθεί στο κτίριο του παλαιού αρρεναγωγείου μετά την ολοκλήρωση των εργασιών αποκατάστασής του.