ΙΣΤΟΡΙΚΟ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ
ΦΩΤΟΘΗΚΗ
 
 
Οι τρεις λόφοι Μουσών (Φιλοπάππου), Πνύκας Νυμφών στα δυτικά του βράχου της Ακρόπολης έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην ιστορική διαδρομή της αρχαίας Αθήνας. Άρχισαν να κατοικούνται στα αρχαϊκά χρόνια καθώς αναπτύχθηκαν εκεί οι δύο γνωστοί αρχαίοι δήμοι της Μελίτης και της Κοίλης Κατά τον 5ο και 4ο αι. π.Χ,. οι δήμοι αυτοί εξελίχθηκαν σε κέντρο επικοινωνίας και εμπορίου και γνώρισαν μεγάλη οικονομική ανάπτυξη όταν συνδέθηκαν, μέσω των Μακρών Τειχών, με τα λιμάνια του Φαλήρου και του Πειραιά.

Το μνημειακό συγκρότημα της Εκκλησίας του Δήμου, η οδός Κοίλης, το μνημείο του Φιλοπάππου, οι Φυλακές Σωκράτους, τα «Κιμώνεια Μνήματα», τα ιερά Μουσαίου και Νυμφών, Πανός και Διός, το Διατείχισμα και τα κατάλοιπα των δήμων Μελίτης και Κοίλης, τα βυζαντινά ναϋδρια και τα νεώτερα μνημεία του Πικιώνη και του Αστεροσκοπείου, μαζί με το ιδιαίτερο φυσικό περιβάλλον τους, προσδιορίζουν την αρχαιολογική και περιβαλλοντική σημασία των Λόφων η οποία αναδείχτηκε μέσω του προγράμματος Ενοποίησης των Αρχαιολογικών Χώρων της Αθήνας (1997-2004) και συνεχίζεται έως σήμερα υπό την εποπτεία της αρμόδιας Εφορείας Αρχαιοτήτων.



Λόφος Μουσών



ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΕΙΣ ΠΙΚΙΩΝΗ- ΑΓΙΟΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΛΟΥΜΠΑΡΔΙΑΡΗΣ

Η λιθόστρωτη διαδρομή που οδηγεί προς το εσωτερικό του χώρου αποτελεί μέρος των διαμορφώσεων Πικιώνη. Ο Δημήτριος Πικιώνης, εμπνευσμένος αρχιτέκτονας, πολεοδόμος και στοχαστής δημιούργησε στο διάστημα 1950-1957 το Περίπτερο (Αναπαυτήριο Πικιώνη) και διαμόρφωσε δύο κεντρικές λιθόστρωτες διαδρομές, από τις οποίες η κατευθύνεται προς τον αρχαιολογικό χώρο της Ακρόπολης, ενώ η άλλη καταλήγει σε ένα πλάτωμα, το Άνδηρον, στο λόφο του Φιλοπάππου, με θέα τα μνημεία της Ακρόπολης.

Ο ναός του Αγίου Δημητρίου Λουμπαρδιάρη, χτίστηκε στους βυζαντινούς χρόνους πλάι στο Δίπυλον Υπέρ των Πυλών και στην ίδια θέση όπου στην αρχαιότητα βρισκόταν το παρόδιο ιερό αφιερωμένο στους ήρωες Αίαντα και Ηρακλή.



ΦΥΛΑΚΕΣ ΣΩΚΡΑΤΟΥΣ

Νοτιοανατολικά του Αγίου Δημητρίου Λουμπαρδιάρη βρίσκεται το άγνωστης χρήσης, εντυπωσιακό, διώροφο ή τριώροφο κτήριο, γνωστό από την παράδοση ως «Φυλακές Σωκράτους». Η σπηλαιώδης μορφή του κτηρίου και η μικρή απόσταση από την Αρχαία Αγορά της Αθήνας, πρέπει να οδήγησε τη λαϊκή αντίληψη στην ταύτισή του με το «Δεσμωτήριον του Σωκράτους» ή με «αρχαία Λουτρά», άποψη η οποία δεν έχει επιβεβαιωθεί. .Στο δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο χρησιμοποιήθηκε ως κρύπτη για τις αρχαιότητες της Ακρόπολης και του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου.



ΔΙΑΤΕΙΧΙΣΜΑ

Απέναντι από τον άγιο Δημήτριο Λουμπαρδιάρη ο επισκέπτης συναντά τα κατάλοιπα μιας πύλης, του Διπύλου Υπέρ των Πυλών, που ανήκει σε ένα από τα σημαντικότερα σωζόμενα μνημεία στον αρχαιολογικό χώρο των Λόφων, το Διατείχισμα. Πρόκειται για ένα ενδιάμεσο τείχος του 4ου αι. π.Χ, το οποίο σώζεται σε όλο του το μήκος (900μ.). και αποτελεί αντιπροσωπευτικό δείγμα της οχυρωματικής δραστηριότητας της αρχαίας Αθήνας.



ΚΙΜΩΝΕΙΑ ΜΝΗΜΑΤΑ

Το ταφικό μνημείο, γνωστό ως «Κιμώνεια Μνήματα» βρίσκεται λίγα μέτρα νοτιότερα του Διπύλου Υπέρ των Πυλών. Σχετίστηκε με τον τάφο του ολυμπιονίκη Κίμωνα, πατέρα του στρατηγού Μιλτιάδη, νικητή της μάχης του Μαραθώνα. Στην πραγματικότητα πρόκειται για τάφο του 3ου αι. μ.Χ., όπως μαρτυρεί και η χαραγμένη πάνω από την είσοδο του τάφου επιγραφή, όπου αναγράφεται το όνομα κάποιου Σωσιμιανού.



ΟΔΟΣ ΚΟΙΛΗΣ-ΠΑΡΟΔΙΟ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΙΟ

Απέναντι από τα Κιμώνεια Μνήματα προς τα δυτικά ανοίγεται η αρχαία οδός Κοίλης, βασικός οδικός και εμπορικός άξονας που ακολουθούσε το διάσελο ανάμεσα στους λόφους των Μουσών και της Πνύκας. Ήταν ο πιο σύντομος και ασφαλής δρόμος για τη μεταφορά εμπορευμάτων και προμηθειών από την Αθήνα προς τον Πειραιά, καθώς προστατευόταν σε όλο το μήκος του από τα Μακρά Τείχη. Την εποχή του Πελοποννησιακού πολέμου αποτέλεσε καταφύγιο για τους πρόσφυγες και άξονα ανεφοδιασμού της πόλης.

Μετά την κατασκευή του Διατειχίσματος (330-326π.Χ.), η οδός Κοίλης και η ομώνυμη συνοικία της έμειναν εκτός των τειχών και παρήκμασαν σταδιακά. Κατά τους ύστερους ελληνιστικούς χρόνους και κυρίως κατά τη ρωμαϊκή περίοδο κατά μήκος της οδού Κοίλης, αναπτύχθηκε παρόδιο νεκροταφείο που κατέλαβε ακόμη και μέρος του καταστρώματός της οδού.



ΕΠΤΑΘΡΟΝΟΝ

Νοτίως της οδού Κοίλης, εντοπίζεται το Eπτάθρονον, ή αλλιώς η πλατεία των επτά θρόνων. Πρόκειται για μια επίπεδη πλατεία, με επτά λαξευμένα καθίσματα, το ένα δίπλα στο άλλο. Ορισμένοι μελετητές υποθέτουν ότι υπήρξε χώρος ανάπαυσης και αναψυχής για τους κατοίκους του δήμου Κοίλης. Άλλοι το ερμηνεύουν ως «Βουλευτήριο» και το συνδέουν με την Μητέρα των Θεών (Κυβέλη-Ρέα), η οποία είχε το ιερό της στην περιοχή, αλλά και άλλες αρχέγονες μυστηριακές λατρείες.



Λόφος Πνύκας



ΠΝΥΚΑ

Η διαδρομή Β, που ακολουθεί το μονοπάτι βόρεια του Αγίου Δημητρίου Λουμπαρδιάρη οδηγεί τον επισκέπτη στο μνημείο της Πνύκας. Η Εκκλησία του Δήμου συνεδρίαζε στην Πνύκα από τον 6ο έως τα τέλη του 4ου αι. π.Χ. και ασχολούνταν με όλα τα ζητήματα της Αθηναϊκής δημοκρατίας, την εξωτερική πολιτική και όλες οι υποθέσεις, όπου διακυβευόταν το δημόσιο συμφέρον. Η Πνύκα συνδέεται με την περίοδο της ακμής της Αθηναϊκής δημοκρατίας, με σημαντικά ιστορικά γεγονότα και σημαντικές προσωπικότητες που μίλησαν από τη Βήμα της.

Το μνημείο παρουσιάζει τρείς οικοδομικές φάσεις:

-Την φάση Ι, που σχετίζεται με τις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη στα τέλη του 6ου αι. π.Χ., το βήμα βρισκόταν στα βόρεια του κοίλου και οι ακροατές ήταν στραμμένοι προς την Αγορά, τον Άρειο Πάγο και τα Προπύλαια.

- Την φάση ΙΙ, γύρω στα 400 π.Χ., το βήμα μεταφέρθηκε στα νότια και στα βόρεια κατασκευάστηκε ημικυκλικός αναλημματικός τοίχος με δύο κλίμακες ανατολικά και δυτικά. Τα μέλη της συνέλευσης είχαν στραμμένη την πλάτη τους προς το κέντρο της πόλης, την Αγορά.

- Την φάση ΙΙΙ, που διακρίνει σήμερα ο επισκέπτης και χρονολογείται στην εποχή του Λυκούργου (330-326 π.Χ). Ένας νέος μνημειώδης αναλημματικός τοίχος με κεντρική κλίμακα προσέδωσε μνημειακές διαστάσεις στο χώρο. Το βήμα παρέμεινε στην ίδια θέση και λαξεύτηκε στον φυσικό βράχο με τρείς βαθμίδες. Στην φάση αυτή ανήκουν και οι στοές στα ανατολικά και δυτικά του χώρου των συνελεύσεων που ποτέ δεν ολοκληρώθηκαν, εξαιτίας της κατασκευής του Διατειχίσματος, στα τέλη του 4ου αι. π.Χ.



ΙΕΡΟ ΠΑΝΟΣ

Από την Πνύκα ο επισκέπτης μπορεί να κατηφορίσει στη βόρεια πλαγιά του λόφου, να παρατηρήσει τον εντυπωσιακό αναλημματικό τοίχο της γ΄ φάσης του μνημείου της Πνύκας και συνεχίζοντας προς ανατολικά να διακρίνει τα οικιστικά κατάλοιπα του δήμου Μελίτης. Θεμέλια οικιών, δάπεδα, δεξαμενές, φρεάτια και κλίμακες, όλα λαξευμένα στο βράχο, αναδύονται μέσα από την πυκνή βλάστηση, ενώ εντυπωσιακό δείγμα κλασικής οικίας αποτελεί η λεγόμενη οικία Lauter.

Στη συμβολή των οδών Απ. Παύλου και Δημ. Αιγινήτου. βρίσκεται το ιερό του Πανός που περιλαμβάνει έναν υπόσκαφο θάλαμο με ανάγλυφη παράσταση Πανός, Νύμφης και σκύλου σε φυσικό μέγεθος και χρονολογείται στους ρωμαϊκούς χρόνους.



ΚΡΗΝΗ ΠΝΥΚΑΣ - ΚΡΗΝΗ «ΚΑΛΛΙΡΡΟΗ»

Στην ανατολική κλιτύ του λόφου της Πνύκας, λίγα μέτρα ανατολικά από το ιερό Πανός βρίσκεται η Κρήνη της Πνύκας, ένα υπόσκαφο σπήλαιο διαμορφωμένο σε κρήνη το οποίο φαίνεται να συνδέεται με το μνημειώδες έργο υδροδότησης της Αθήνας την εποχή του Πεισιστράτου (6ος αι. π.Χ).

Ο Γερμανός αρχαιολόγος Doerpfeld που το ανέσκαψε το 1892 και ο αρχιτέκτων Graeber συνέδεσαν την κρήνη της Πνύκας με την φημισμένη Εννεάκρουνο και την πηγή της Καλλιρρόη. Η κρήνη στο Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο χρησίμευσε ως κρύπτη αγαλμάτων του Εθνικού Μουσείου και της Ακρόπολης.



Λόφος Νυμφών

ΑΣΤΕΡΟΣΚΟΠΕΙΟ-ΙΕΡΟ ΝΥΜΦΩΝ

Ο Λόφος των Νυμφών οφείλει το όνομά του στο ομώνυμο ιερό που ιδρύθηκε στην κορυφή του λόφου κατά τον 6ο αι. π.Χ. και ταυτίστηκε χάρη στην επιγραφή ΗΙΕΡΟΝ ΝΥΜΦΩΝ/ΔΕΜΟΥ που εντοπίστηκε από τον αρχαιολόγο Κ. Πιττάκη το 1835. Το ιερό ήταν αφιερωμένο στις Νύμφες προστάτιδες της βλάστησης και της γονιμότητας. Από τα μέσα του 5ου αι. π.Χ. λατρεύονταν μαζί με το Δήμο, το λαό δηλαδή ο οποίος θεοποιήθηκε, μετά τις ριζοσπαστικές μεταρρυθμίσεις που επέφεραν στο δημοκρατικό πολίτευμα της Αθήνας ο Εφιάλτης και ο Περικλής.

Σήμερα στην κορυφή του λόφου των Νυμφών υψώνεται το νεοκλασικό κτήριο του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών, έργο του Θεόφιλου Χάνσεν που χτίστηκε μεταξύ των ετών 1842-1846 με χρηματοδότηση των Γεωργίου και Σίμωνος Σίνα.



ΙΕΡΟ ΔΙΟΣ-ΑΓΙΑ ΜΑΡΙΝΑ

Ο βραχώδης ανατολικός πρόβολος του λόφου των Νυμφών ταυτίζεται από τις επιγραφές του 6ου αι. πΧ "HOROS" και "HOROS ΔΙΟS" με ένα από τα αρχαιότερα ιερά του Διός στην Αττική. Η λατρεία του Δία φαίνεται ότι επικρατούσε στην περιοχή γύρω από την Πνύκα. Άλλωστε, με τον πατέρα των θεών και των ανθρώπων συνδέονται και οι λατρείες των Μουσών και Χαρίτων, των Νυμφών, του Πανός, της Αρτέμιδος και της Ειλειθυίας που έχουν τα ιερά τους στη γύρω περιοχή.

Συνέχεια των αρχαίων λατρειών θεωρείται η λατρεία της Αγίας Μαρίνας με την ίδρυση μέσα σε αρχαία δεξαμενή του ομώνυμου ναΐσκου για τη λατρεία της ως προστάτιδας των άρρωστων παιδιών. Στα 1927 ιδρύθηκε ο μεγαλοπρεπής ναός της Αγ. Μαρίνας σχεδιασμένος αρχικά από τον Ερνέστο Τσίλλερ.

Το νεότερο έθιμο της "Κυλήθρας", που επιβιώνει μέχρι σήμερα, όπου στα λειασμένα βράχια της Αγίας Μαρίνας οι άτεκνες γυναίκες γλιστρούσαν για να εξασφαλίσουν τη γονιμότητα, αποδεικνύει την αδιάλειπτη χρήση του ως τόπο ιερό και τόπο λατρείας, αλλά και τη διατήρηση των παραδόσεων, εθίμων και δοξασιών που ανάγονται στο απώτερο παρελθόν.



Λόφος Μουσών

Διαδρομή Γ



ΗΡΩΟΝ ΜΟΥΣΑΙΟΥ

Η λατρεία του μυθικού ποιητή Μουσαίου συνδέεται με αρχέγονες λατρείες, με τους μύθους του Ορφέα και τα Ελευσίνια Μυστήρια. Σύμφωνα με τον περιηγητή Παυσανία (2ος αι. μ.Χ.), ο υψηλότερος από τους τρεις Λόφους, δυτικά της Ακρόπολης, πήρε το όνομα του από τον Μουσαίο, που έζησε, δίδαξε και τάφηκε σ' αυτόν.

Στην κορυφή του λόφου των Μουσών, κάτω από το μνημείο του Φιλοπάππου, η λαξευτή διαμόρφωση με την αετωματική απόληξη, εικάζεται ότι ανήκει στο Ταφικό Ηρώο του Μουσαίου. Περιλαμβάνει τρεις μεγάλες κόγχες που διαθέτουν βάθρα για αγάλματα, θρανία και τράπεζα προσφορών.



ΜΝΗΜΕΙΟ ΦΙΛΟΠΑΠΠΟΥ

Ο Γάιος Ιούλιος Αντίοχος Φιλόπαππος, πρίγκιπας από την Κομμαγηνή της Άνω Συρίας και ευεργέτης της Αθήνας, ανήγειρε το ταφικό του μνημείο το114-116 μ.Χ.

Το μνημείο ύψους 12μ., είναι κατασκευασμένο από πεντελικό μάρμαρο και υψώνεται σε πώρινη κρηπίδα. Η μνημειώδης καμπύλη πρόσοψή του στραμμένη προς την Ακρόπολη διαρθρώνεται σε δύο ζώνες: Στην ανώτερη ζώνη διαμορφώνονται τρεις βαθιές κόγχες στις οποίες ήταν τοποθετημένα αγάλματα καθιστών μορφών. Στην κεντρική κόγχη διασώζεται ακέφαλο το άγαλμα του ένθρονου Φιλόπαππου. Στην αριστερή κόγχη παριστάνεται ο παππούς του Αντίοχος, ενώ στη δεξιά κόγχη που σήμερα λείπει, απεικονιζόταν ο ιδρυτής της δυναστείας των Σελευκιδών, σύμφωνα με την επιγραφή που διασωζόταν έως τον 15ο αι. Στην κατώτερη ζώνη αναπτύσσεται ζωφόρος, στην οποία εικονίζεται ο Φιλόπαππος σε άρμα με συνοδεία ραβδούχων. Στην πίσω πλευρά του μνημείου υπήρχε ο ταφικός θάλαμος με μορφή ναΐσκου που εμπεριείχε την σαρκοφάγο του Φιλοπάππου.

Το μνημείο σωζόταν ακέραιο έως τον 15ο αιώνα αλλά καταστράφηκε σταδιακά από βανδαλισμούς και φυσικά φαινόμενα. Αναστηλώθηκε εν μέρει το 1904 από τον μηχανικό Ν. Μπαλάνο.

Το μνημείο του Φιλοπάππου δεσπόζει στην κορυφή του λόφου των Μουσών και αποτελεί σημείο αναφοράς για τους κατοίκους της περιοχής, αλλά και της Αττικής ευρύτερα. Άλλωστε, το μνημείο έδωσε το όνομά του όχι μόνον στον ομώνυμο λόφο, αλλά και στην κατοικημένη περιοχή στις υπώρειες του λόφου των Μουσών (Φιλοπάππου).
Συντάκτης
Μαρία Ντούρου
Όλγα Δακουρά- Βογιατζόγλου