Στην Αιανή βρίσκονται διάσπαρτα τόσο μέσα στο σύγχρονο οικισμό (2), όσο και εκτός (9) μια σειρά βυζαντινών και μεταβυζαντινών μνημείων, σημαντικότατων για την ιστορία του οικισμού και της θρησκευτικής τέχνης της Δυτικής Μακεδονίας και γενικότερα της ΒΔ ηπειρωτικής Ελλάδας. Στην κεντρική πλατεία του χωριού βρίσκεται ο βυζαντινός ναός της Παναγίας, τέλους 11ου - αρχές 12ου αι. με φάσεις επισκευών και προσθηκών 16ου, 18ου και 19ου αι., στις οποίες αντιστοιχούν και οι διαφορετικές φάσεις αγιογράφησης του ναού. Αποτελούσε τουλάχιστον κατά τη μεταβυζαντινή περίοδο (τέλος 16ου αι.) καθολικό μονής, σύμφωνα με την κτητορική επιγραφή, από την οποία μέχρι πρόσφατα (1950) διατηρούνταν ο περίβολος, η κινστέρνα, τα κελλιά και το κωδωνοστάσιο. Κοντά στο ναό της Παναγίας (600μ.) ανατολικά του οικισμού βρίσκεται ο υδρόμυλος με την επωνυμία "Ζαμπουρνός μύλος", το μοναδικό προβιομηχανικό μνημείο της ευρύτερης περιοχής. Ήταν μετόχι της Ιεράς Μονής Οσίου Νικάνορα Ζάβορδας. Το συγκρότημα του υδρόμυλου αποτελείται από το καθ' αυτό ισόγειο κτίριο του μύλου, ορθογώνιας κάτοψης με το αλεστικό του σύστημα και τον αύλακα που χρονολογείται, σύμφωνα με επιγραφή το 1874.

Σε απόσταση 1 χλμ. βόρεια του οικισμού, αριστερά της οδού Κοζάνης - Αιανής βρίσκεται ο μονόχωρος ναός της Αγίας Αναστασίας Φαρμακολύτριας με τοιχογραφίες του β΄μισού 19ου αι., Σαμαριναίου αγιογράφου, στον ανατολικό τοίχο του Ιερού. Βόρεια του οικισμού, στην είσοδό του, βρίσκεται ο μονόχωρος ναός της Αγίας Παρασκευής με τοιχογραφίες του 15ου αι. στον ανατολικό τοίχο του Ιερού. ΒΑ του οικισμού, στην κορυφή βραχώδους γυμνού λόφου βρίσκεται ο μονόχωρος ναός του Αγίου Ιωάννη Προδρόμου με τοιχογραφίες του β΄ μισού 19ου αι., Σαμαριναίου αγιογράφου στον ανατολικό τοίχο του Ιερού.

ΝΑ του οικισμού, στην έξοδό του βρίσκεται το ερειπωμένο σήμερα μοναστηριακό συγκρότημα του Αγίου Αθανασίου, κτισμένο πιθανότατα στη θέση αρχαίου ιερού, που αποτελούσε μετόχι της Ιεράς Μονής Οσίου Νικάνορα Ζάβορδας. Το καθολικό, ο ναός του Αγίου Αθανασίου, τα υπόλοιπα οικήματα του μετοχίου (κελλιά, ηγουμενείο, σταύλος, αποθήκες), καθώς και ο περίβολος έχουν δεχθεί πολλαπλές ανακαινίσεις στο πέρασμα των αιώνων με τελευταία το έτος 1908, σύμφωνα με την κτητορική επιγραφή στην κόγχη της κύριας εισόδου του ναού. Αγιογραφίες έφερε ο ναός του Αγίου Αθανασίου στην κόγχη του Ιερού (Πλατυτέρα και Ιεράρχες). Ωστόσο οι πρώτες σωστικές επεμβάσεις μετά το σεισμό αποκάλυψαν τμήμα παλαιότερου τοιχογραφικού διακόσμου στο βόρειο τοίχο, αποδεικνύοντας έτσι την ύπαρξη του καθολικού σε προγενέστερη περίοδο.

ΝΑ του οικισμού, σε απόσταση περίπου 2 χλμ., βρίσκεται κάτω από σύγχρονο στέγαστρο ο ερειπωμένος πλέον μετά τον καταστρεπτικό σεισμό του 1995 μεταβυζαντινός ναός του Ταξιάρχη (Αρχιστρατήγου Μιχαήλ), μονόχωρος με μεταγενέστερο νάρθηκα (19ου αι.) που διατηρεί στο εσωτερικό του κυρίως ναού σημαντικό τοιχογραφικό διάκοσμο, ακριβώς χρονολογημένο με κτητορική επιγραφή το 1549, ο οποίος φιλοτεχνήθηκε με δαπάνες του άρχοντα Στόλη και της συζύγου του. Λίγα μέτρα ΝΑ βρίσκεται ο μονόχωρος ναός του Αγίου Νικολάου που είναι κατάγραφος στο εσωτερικό του με αγιογραφίες φιλοτεχνημένες από τον ιεροδιάκονο Ζαχαρία, το 1552, σύμφωνα με την κτητορική επιγραφή, στην οποία αναφέρεται και πάλι το ζεύγος των κτιτόρων του Ταξιάρχη. Κοντά στους δύο γειτονικούς ναούς βρίσκεται ο κοιμητηριακός ναός της Αγίας Τριάδας, μονόχωρος με λείψανα τοιχογραφιών του 16ου αι. στο Ιερό. Δυτικά του οικισμού, σε απόσταση 2 χλμ., βρίσκεται ο βυζαντινός ναός του Αγίου Δημητρίου (11ου ή 13ου αι. με τοιχογραφίες της ίδιας περιόδου και 15ου-16ου αι.) ο οποίος αποτελούσε καθολικό μονής. Αμέσως ΝΑ βρίσκονται τα ερείπια της βασιλικής του Αγίου Νέστορα με τοιχογραφίες μέσων 16ου αι. στην κόγχη του Ιερού. Όλα τα παραπάνω μνημεία, εκτός από το μοναστηριακό συγκρότημα του Αγίου Αθανασίου, τον Άγιο Νικόλαο και τον Ταξιάρχη, τα οποία είναι υποστυλωμένα λόγω του σεισμού και την Παναγία, στην οποία δεν έχουν ολοκληρωθεί οι εργασίες συντήρησης, είναι επισκέψιμα.