Τα ερείπια της αρχαίας Ερέτριας σώζονται διάσπαρτα κάτω από τη σύγχρονη πόλη, σε όλη την έκταση που φθάνει από την ακτή έως το λόφο στα βόρεια, όπου βρισκόταν ακρόπολη. Η πόλη προστατευόταν από ισχυρό τείχος, που οικοδομήθηκε στην αρχαϊκή εποχή και επισκευάσθηκε τον 4ο αι. π.Χ. Ξεκινούσε από την ακρόπολη και έφθανε ως το λιμάνι, ορίζοντας μία έκταση σχεδόν ορθογώνια σε κάτοψη και είχε μήκος περίπου 4.000 μ. Το δυτικό του σκέλος βρισκόταν λίγο πριν από το χείμαρρο που κυλούσε στο δυτικό άκρο της πόλης και στην προέκτασή του υπήρχε λιμενοβραχίονας, που σήμερα είναι κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας. Το ανατολικό τείχος επίσης έφθανε έως την ακτή και κατέληγε σε φυσικό λιμενοβραχίονα, ενώ κατά μήκος της ακτής τα δύο σκέλη ενώνονταν με το παράκτιο τείχος. Στον περίβολο ανοίγονταν δύο κύριες πύλες, μία στη δυτική πλευρά και μία στην ανατολική. Η δυτική πύλη ήταν η παλαιότερη και σημαντικότερη της πόλης, που είχε κατασκευασθεί επάνω από το χείμαρρο, μαζί με γέφυρα.
Ο χώρος μέσα στο τείχος είχε διαμορφωθεί σε τρεις συνοικίες, την ανατολική, τη δυτική και τη βόρεια, που χωρίζονταν από δύο κύριες οδικές αρτηρίες. Ο ένας δρόμος, με κατεύθυνση Α-Δ ένωνε τις δύο πύλες, που ανοίγονταν στο ανατολικό και στο δυτικό τείχος, ενώ ο δεύτερος ξεκινούσε περίπου από το μέσο του πρώτου και οδηγούσε νότια, στο ναό του Δαφνηφόρου Απόλλωνα, που δέσποζε στον πυρήνα της πόλης. Νότια του ναού υπήρχε η πλατεία της αρχαίας αγοράς, με στοές, καταστήματα, τη θόλο -ένα εντυπωσιακό κυκλικό οικοδόμημα-, κρήνες και ιερά. Ακριβώς δίπλα στο νότιο, παράκτιο τείχος υπήρχαν λουτρά του 3ου αι. π.Χ., εργαστήρια, αποθήκες και νεώρια, ενώ στο νοτιοδυτικό άκρο της πόλης, δίπλα στο λιμάνι, βρισκόταν ο ναός της Ίσιδας και το κάτω γυμνάσιο ή παλαίστρα, κτίσματα του 4ου αι. π.Χ., που επισκευάσθηκαν μετά το 198 π.Χ.
Στους πρόποδες του λόφου της ακρόπολης, δίπλα στη δυτική πύλη, είχε διαμορφωθεί στους γεωμετρικούς, κλασικούς και ελληνιστικούς χρόνους η δυτική συνοικία. Κατά μήκος του δυτικού τείχους, νότια της πύλης, σώζονται μεγαλοπρεπή οικοδομήματα, όπως το ηρώο, με πλούσιες ταφές των γεωμετρικών χρόνων, τα ανάκτορα Ι και ΙΙ, μεγαλοπρεπείς κατοικίες που κατασκευάσθηκαν τον 4ο αι. π.Χ., και ένα ιερό του 5ου αι. π.Χ. Βόρεια της πύλης και του δρόμου βρίσκεται ο ναός του Διονύσου και το θέατρο, το πιο εντυπωσιακό μνημείο της πόλης, που κτίσθηκε τον 5ο αι. π.Χ. και τελειοποιήθηκε τον 4ο αι. π.Χ. Ανατολικά του θεάτρου βρίσκεται το άνω γυμνάσιο, που οικοδομήθηκε στην υστεροκλασική περίοδο και επισκευάσθηκε μετά το 198 π.Χ., και το στάδιο, η θέση του οποίου είναι γνωστή από επιγραφές και μαρτυρίες περιηγητών. Ακόμη βορειότερα, στην πλαγιά του λόφου, βρισκόταν το Θεσμοφόριο του 3ου αι. π.Χ. και ο ναός της Αρτέμιδος, που ήταν αρχαιότερος, αλλά εξακολούθησε να χρησιμοποιείται μέχρι τον 3ο αι. π.Χ.
Ανατολικότερα, στη διασταύρωση της εγκάρσιας οδού με άλλη, που οδηγούσε στο ναό, σώζονται τα ερείπια της περίφημης «οικίας με τα μωσαϊκά», του 4ου αι. π.Χ., που αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα των ερετριακών σπιτιών και είναι από τα καλύτερα διατηρημένα, ενώ λίγο νοτιότερα, στην κεντρική συνοικία διακρίνονται οικιστικές φάσεις της γεωμετρικής και ελληνιστικής εποχής, καθώς και τμήμα κυκλικού οικοδομήματος με βωμό, ίσως του Ηρακλή. Στο σημείο αυτό σώζεται και τμήμα ισχυρού τείχους, που χρησιμοποιήθηκε για μικρό χρονικό διάστημα (800-700 π.Χ.) και όριζε τη βόρεια και βορειοδυτική πλευρά του οικισμού. Η περιοχή χρησιμοποιήθηκε και στα ελληνιστικά χρόνια, παράλληλα με τη δυτική συνοικία, και μέχρι τα ρωμαϊκά.
Έξω από τα τείχη της πόλης βρίσκονταν τα νεκροταφεία, αυτό των αρχαϊκών χρόνων δυτικά και το δεύτερο ανατολικά. Οι ταφές (καύσεις και κανονικές ταφές) γίνονταν σε λίθινες και μαρμάρινες σαρκοφάγους, αλλά και σε κεραμοσκεπείς τάφους.
|