Το Ιστορικό-Λαογραφικό και Φυσικής Ιστορίας Μουσείο ανήκει στην κατηγορία των Ιστορικών-Λαογραφικών Μουσείων. Βρίσκεται στο κέντρο της πόλης. Περιλαμβάνει τις εξής θεματικές κατηγορίες: Έκθεση Φυσικής Ιστορίας (από την Παλαιολιθική εποχή μέχρι και τους νεότερους χρόνους), Αρχαιολογική- Βυζαντινή έκθεση (από το 7000 π.Χ. έως 1453 μ.Χ.), Ιστορική έκθεση (από το 1453 έως 1944), Λαογραφική έκθεση (από το 1640 έως 1960), που θεωρείται και η σημαντικότερη, Πινακοθήκη νεότερων χρόνων, Συλλογή γραμματοσήμων (1861-2003) και Συλλογή ραδιοφώνων (1930-1960). Στόχος της ίδρυσης του Μουσείου ήταν η διάσωση της πολιτιστικής κληρονομιάς του τόπου μέσω της καταγραφής και περισυλλογής των αντικειμένων, με απώτερο σκοπό την εκπαίδευση και την επιμόρφωση των επισκεπτών.

Το κτίριο στο οποίο στεγάζεται το Μουσείο έχει ύψος 19 μέτρα, είναι τετραώροφο και έχει υπόγειους βοηθητικούς χώρους. Η ανέγερση του έγινε κατά τα έτη 1980-1983. Η μορφή του εξωτερικά εκφράζει την παραδοσιακή αρχιτεκτονική της Δυτικής Μακεδονίας και θυμίζει τα αρχοντικά των χρόνων της Τουρκοκρατίας. Το εσωτερικό του κτιρίου χωρίζεται σε έξι ημιώροφους, οι οποίοι επικοινωνούν άμεσα μεταξύ τους. Εξασφαλίζεται έτσι η ενότητα του χώρου, ώστε να διευκολύνεται ο επισκέπτης στη διακίνηση του, έχοντας πάντοτε μπροστά του, σε όποιο σημείο κι αν βρίσκεται, μια πανοραμική εικόνα όλων των ορόφων και των εκθεμάτων. Νέο κτίριο τετραώροφο κατ' επέκταση του πρώτου αναγέρθηκε το έτος 1993 για να στεγάσει την νέα πτέρυγα του Μουσείου.

Το Λαογραφικό τμήμα θεωρείται από τις πιο σημαντικές εκθέσεις του Μουσείου. Περιλαμβάνει πάνω από εξήντα παραδοσιακές ενδυμασίες που χαρακτηρίζουν τις διαφορετικές στιγμές του καθημερινού βίου. Παράλληλα πολλές από αυτές θεωρούνται μοναδικές και σπάνιες. Ακόμη περιλαμβάνει τα παραδοσιακά επαγγέλματα και δωμάτια αρχοντικών της Κοζάνης (1650-1850), τους γνωστούς «καλούς οντάδες», που φανερώνουν την καλλιτεχνική πνοή των λαϊκών τεχνιτών της εποχής. Στον εκθεσιακό χώρου του Λαογραφικού Μουσείου πραγματοποιούνται εκθέσεις ζωγραφικής, φωτογραφίας, γλυπτικής, κοσμημάτων, συναυλίες, ομιλίες και χορευτικές εκδηλώσεις.

Το Ιστορικό-Λαογραφικό και Φυσικής Ιστορίας Μουσείο Κοζάνης ανήκει στο Σύνδεσμο Γραμμάτων και Τεχνών Ν. Κοζάνης. Ο Σύνδεσμος είναι Πολιτιστικό Σωματείο και λειτουργεί ως Ν.Π.Ι.Δ. από τις αρχές του 1968.